یادداشت از شقایق نصیری- کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری: شهرها به عنوان مراکز اصلی جمعیت، اقتصاد و نوآوری در جهان، نقشی دوگانه و متناقض در برابر تغییرات اقلیمی ایفا می‌کنند. از یک سو، به دلیل تراکم بالای فعالیت‌های انسانی و مصرف انرژی، از مسببان اصلی انتشار گازهای گلخانه‌ای و گرمایش جهانی هستند و از سوی دیگر، به دلیل همین تراکم، پتانسیل بالایی برای ارائه راه‌حل‌های خلاقانه و کارآمد برای مقابله با این بحران دارند. نحوه طراحی و توسعه فیزیکی شهرها، که از آن به عنوان شهرسازی یاد می‌شود، تأثیری مستقیم و عمیق بر شدت تغییرات اقلیمی و به ویژه پدیده افزایش دما در مقیاس محلی و جهانی دارد.
پدیده جزیره گرمایی شهری (Urban Heat Island)
یکی از ملموس‌ترین تأثیرات شهرسازی بر اقلیم محلی، ایجاد «جزیره گرمایی شهری» است. این پدیده زمانی رخ می‌دهد که دمای یک منطقه شهری به طور قابل‌توجهی بالاتر از مناطق روستایی اطراف خود باشد. دلایل اصلی شکل‌گیری این جزایر گرمایی عبارتند از:
- مصالح ساختمانی: استفاده گسترده از آسفالت، بتن و سایر مصالح ساختمانی با رنگ تیره، که ظرفیت بالایی برای جذب و ذخیره انرژی خورشیدی دارند، باعث می‌شود این سطوح در طول روز گرما را جذب کرده و در شب به آرامی آزاد کنند. این فرآیند دمای کلی شهر را بالا نگه می‌دارد.
- هندسه شهری: خیابان‌های باریک و ساختمان‌های بلند (دره‌های شهری) می‌توانند گرما را به دام اندازند و مانع از گردش موثر هوا و خنک شدن سطوح در طول شب شوند.
- کمبود پوشش گیاهی: جایگزینی فضاهای سبز و پوشش گیاهی طبیعی با سطوح نفوذناپذیر، فرآیند خنک‌کنندگی طبیعی ناشی از تبخیر و تعرق گیاهان (Evapotranspiration) را از بین می‌برد. درختان و پارک‌ها مانند دستگاه‌های تهویه مطبوع طبیعی عمل می‌کنند که فقدان آن‌ها در مناطق متراکم شهری به شدت محسوس است.
- گرمای انسان‌زاد: فعالیت‌های انسانی مانند سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی ساختمان‌ها، ترافیک وسایل نقلیه و فرآیندهای صنعتی، مقادیر قابل توجهی گرمای مازاد تولید می‌کنند که مستقیماً به جو شهری تخلیه می‌شود.
شهرسازی، حمل‌ونقل و انتشار گازهای گلخانه‌ای
فراتر از تأثیرات محلی، الگوهای شهرسازی بر انتشار جهانی گازهای گلخانه‌ای نیز موثرند. الگوی «پراکندگی شهری» (Urban Sprawl) که مشخصه آن توسعه کم‌تراکم و حومه‌نشینی گسترده است، ساکنان را به شدت به استفاده از خودروهای شخصی وابسته می‌کند. این وابستگی منجر به افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی، ترافیک سنگین و در نتیجه، انتشار حجم عظیمی از دی‌اکسید کربن (CO2)، اصلی‌ترین گاز گلخانه‌ای، می‌شود. طراحی شهری که فواصل طولانی بین محل کار، زندگی و خدمات ایجاد می‌کند، عملاً استفاده از گزینه‌های حمل‌ونقل پایدار مانند پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و حمل‌ونقل عمومی را دشوار می‌سازد.
راهکارهای شهرسازی برای آینده‌ای پایدار و خنک‌تر
خوشبختانه، شهرسازی ابزارهای قدرتمندی برای کاهش این اثرات منفی در اختیار دارد. گذار به سوی یک مدل شهرسازی پایدار می‌تواند به طور همزمان به مقابله با تغییرات اقلیمی و بهبود کیفیت زندگی شهری کمک کند. برخی از مهم‌ترین راهکارها عبارتند از:
- توسعه فشرده و کاربری مختلط: طراحی شهرهای فشرده که در آن خدمات، مراکز خرید، ادارات و مناطق مسکونی در نزدیکی یکدیگر قرار دارند، نیاز به سفرهای طولانی را کاهش داده و حمل‌ونقل فعال و عمومی را ترویج می‌دهد.
- زیرساخت سبز و آبی: افزایش فضاهای سبز، ایجاد پارک‌های شهری، بام‌های سبز (Green Roofs) و دیوارهای زنده (Living Walls) می‌تواند به طور چشمگیری به کاهش اثر جزیره گرمایی کمک کند. همچنین، حفاظت و احیای منابع آبی مانند رودخانه‌ها و تالاب‌ها در محدوده شهری به تعدیل دما و بهبود تنوع زیستی یاری می‌رساند.
- استفاده از مصالح هوشمند و بازتابنده: به کارگیری مصالح ساختمانی با رنگ روشن و ضریب بازتاب بالا (آلبیدوی بالا) برای سقف‌ها، پیاده‌روها و جاده‌ها می‌تواند بخش قابل توجهی از انرژی خورشیدی را به فضا بازگرداند و از جذب گرما جلوگیری کند.
- اولویت‌بخشی به حمل‌ونقل پایدار: سرمایه‌گذاری گسترده در شبکه‌های حمل‌ونقل عمومی کارآمد، ایجاد مسیرهای ایمن برای دوچرخه‌سواری و طراحی محله‌های پیاده‌محور، گام‌های اساسی برای کاهش وابستگی به خودرو و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است.
