نشست جمعخوانی کتاب «تراژدی جهان اسلام» نوشته محسنحسام مظاهری در انتشارات آرما، هفتم شهریورماه با حضور نویسنده اثر در کتابفروشی اردیبهشت جهاددانشگاهی واحد اصفهان برگزار شد.
مظاهری، نویسنده و پژوهشگر اجتماعی در این نشست اظهار کرد: یک دلیل کلی و یک دلیل اختصاصی برای اهمیت سفرنامهها در فهم حیات اجتماعی وجود دارد. دلیل کلی از این قرار است که اساساً نگاه و روایت بیرونی در فهم پدیده بسیار اهمیت دارد و جزئیاتی در این نوع روایت دیده میشود که در روایت درونی آنها را نمیبینیم. ناظر بیرونی که به محیط تعلق ندارد، توصیفهای جزئینگرانه و وجوهی از هر پدیده، بهویژه پدیدههای اجتماعی بیان میکند که افراد متعلق به آن جامعه چنین ظرایف و جزئیاتی را نمیبینند و به چشم آنها نمیآید.
وی افزود: وقتی عضوی از یک محیط هستیم، پردهها یا حجابهایی در مقابل توصیف و درک ما از محیط قرار میگیرد، از جمله حجاب عادتی که در تجارب زندگی داریم، یا حجاب باور، بهطوری که در بسیاری از موارد تجارب و عقاید با یکدیگر پیوند دارند و حجاب سوم تکرار نام دارد؛ زیرا همه این موارد جزوی از زندگی روزمره ما شده است؛ برای مثال گزارشهای روزانه ایرانیان از مراسم عزاداری منبع مهمی برای مطالعات پژوهشی و اجتماعی هستند. یکی از مهمترین این منابع، یادداشتهای ناصرالدینشاه از زندگی اجتماعی اوست. این یادداشتها در دست چاپ قرار دارد و مطالعه آن را پیشنهاد میکنم؛ چون ناصرالدینشاه قلم ادبی و خواندنی دارد و نوشتههایش سرشار از نکات تاریخی و اجتماعی مفید برای پژوهشگران اجتماعی و جامعهشناسان است.
به گفته این نویسنده و پژوهشگر اجتماعی، از جمله دیگر یادداشتهای روزمره زندگی میتوان به روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات عینالسلطنه، آثار عبدالله مستوفی و… اشاره کرد؛ برای مثال توصیف این شخصیتها از تعزیهخوانی در حد یک جمله است و تعریفی از اینکه تعزیه چیست و با چه کیفیتی انجام میشود، بیان نکردهاند؛ زیرا چنین مسائلی برای نویسنده و مخاطب او بدیهی به شمار میآمده و نیازی به توضیح نداشته است؛ ولی اگر سفرنامه شخصی مثل ساموئل گرین بنجامین، سفیر آمریکا در ایران را درباره تماشای همان تعزیههایی بخوانیم که ناصرالدینشاه میدیده، میبینیم که در حد دو یا سه صفحه فقط درباره تکیه دولت توضیح داده است؛ زیرا با همه این مسائل بهعنوان امری بیرونی مواجه میشود و جزئیترین امور مثل تعزیه و رفتار مردم را توضیح میدهد؛ بنابراین عبارتی کوتاه در خاطرات روزانه یک شخص درونی در سفرنامه افراد بیرونی به چند صفحه تبدیل میشود که برای جامعهشناسان و پژوهشگران اجتماعی اهمیت بیشتری هم دارد.
رویکرد صحیح در مواجهه با سفرنامهها
مظاهری در توضیح رویکردهای افراطی و تفریطی در مواجهه با سفرنامههای این دوره توضیح داد: برخی از افراد سفرنامهها را کنار میگذارند و در مقابل، برخی دیگر سفرنامهها را متون تاریخی متقن در نظر میگیرند و به آنها استناد میکنند. از نظر من، رویکرد متعادل و صحیح در مواجهه با منبع بزرگ سفرنامهها این است که بدانیم این منابع، بهویژه سفرنامههای کلاسیک ذیل سنت شرقشناسی معنا پیدا میکنند که در ادامه به آنها میپردازیم.
وی درباره سنت شرقشناسی بیان کرد: افراد بسیاری درباره واژه شرقشناسی سخن گفته و آن را تعریف کردهاند؛ ولی ابداع این کلمه به ادوارد سعید باز میگردد و از نظر او، شرقشناسی دانشی است که با هدف توصیف و تحلیل مردمان مشرقزمین و امور آنها از جمله تاریخ، فرهنگ، زبان، جغرافیا و مجموعه فرهنگ و آداب و رسوم بهوسیله پدیدآورندگان غربی در بازه زمانی مشخصی شکل گرفت. شرقشناسی دانشی صرفاً بیطرف نیست که فقط توصیفی از مسائل بیان کند، بلکه تولید این دانش هدفمند بوده است. این هدف را باید در بافت سیاسی، جغرافیایی و تاریخی فهم کنیم که اروپا، مشرق زمین و جهان اسلام بعد از جنگهای صلیبی است. این دانش تولیدکننده منابعی به شمار میرود که با هدف شناخت دیگری اروپایی بعد از جنگهای صلیبی ایجاد شد.
ادوار سفرنامهنویسی اروپایی
مظاهری با بیان اینکه ادوار سفرنامهنویسی اروپایی تا امروز را میتوان به سه دسته تقسیم کرد، یادآور شد: نسل اول از اواخر قرن ۱۶ تا اواخر قرن ۱۸ به سفرنامههای کلاسیک معروف است. این دسته از سفرنامهها منبع بسیار مهم، غنی و مرجع محسوب میشوند؛ زیرا الهامبخش و مورد رجوع فیلسوفان سیاسی، ادیبان و نویسندگان اروپایی قرار گرفتند؛ برای مثال مونتسکیو برای ابداع نظریه خود درباره شرق، به همین سفرنامهها مراجعه کرد و از دل این مطالب، فلسفه سیاسی و متون ادبی شرقشناسانه مثل «نامههای ایرانی» مونتسکیو حاصل شد؛ همچنین نظریههایی که بعدها زمینهساز شکلگیری نظریه مارکس و انگلس درباره شیوه استبدادی شرق شدند نیز در مراجعه به این سفرنامهها شکل گرفت. در نهایت، این سفرنامهها به ماده خام و اولیه تولید علوم انسانی و فلسفی تبدیل شد که اهمیت بسیاری دارد.
وی پدیدآورندگان این دسته از سفرنامهها را به سه دسته تقسیم کرد و توضیح داد: دسته اول، تجار یا بازرگانانی هستند که با اهداف اقتصادی به ایران سفر کردند. دسته دوم، سفیران یا دیپلماتهایی بودند که با اهداف سیاسی به این کشور آمدند و دسته سوم، میسیونرها یا مبلغان مسیحی هستند. این نوشتهها از نظر مضمون چند ویژگی دارد؛ از جمله اینکه سویههای شرقشناسانه یا استعمارگر در این متون بسیار غلیظ است؛ زیرا قرار نیست برای مردم ترجمه شود، بلکه نوشتههایی برای شناساندن کشور جدید به هممیهنان یا دولتهای خودشان است؛ برای مثال سفرنامه دلاواله از جمله متون بسیار اثرگذار است و ادبیات استعمارگرانه را در این کتابها بهطور مشهود میبینیم. نگاه این متون به ایرانیان بهمثابه انسان دیوانه وحشی است که از دین برتر خارج شده، البته ما ایرانیان از دیدگاه شرقشناسانه کافر محسوب میشویم؛ زیرا نویسندگان این سفرنامهها پروتستانها یا کاتولیکهای بسیار متعصب بودند. ویژگی دیگر، داستانسرایی، اغراق و غلو فراوان در متون این سبک از سفرنامههاست که در گزارش مراسم عزاداری به چشم میخورد.
شما میتوانید شرح مفصل آنچه در فصل سخن «تراژدی جهان اسلام» گذشت را در سایت ایکنا (اینجا کلیک کنید) مطالعه کنید.
منبع: خبرگزاری ایکنا
