نشست گفت‌وگو درباره کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» ۱۹ مهرماه با حضور نویسنده اثر در کتابفروشی اردیبهشت جهاددانشگاهی واحد اصفهان برگزار شد.
محمدرضا رهبری، معاون فرهنگی جهاددانشگاهی واحد اصفهان در ابتدای این نشست اظهار کرد: جهاددانشگاهی در سال جاری به مسئله محیط‌زیست به‌طور خاص پرداخت و یکی از برنامه‌هایی که هر ماه به‌طور مستمر اجرا کرد، درباره ادبیات و محیط‌زیست بود؛ به امید اینکه همه کسانی که قصد دارند در فضای ادبیات بهصورت غیرمستقیم به مسئله محیط‌زیست بپردازند، بتوانند از محتوای تولیدشده در این جلسات تخصصی استفاده کنند. محور جلسه امروز، کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» تألیف دکتر جواد امین‌منصور است. در برنامه‌هایی که تا امروز درباره محیط‌زیست برگزار کرده‌ایم، جمعیت پیام سبز، یکی از تشکل‌های مردمی که بهصورت علمی و دغدغه‌مند در سطح شهر فعالیت می‌کند، ما را یاری کرده است.
در ادامه، جواد امین‌منصور، مؤلف کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» گفت: این کتاب حدود دو سال پیش چاپ و منتشر شد، با توجه به تجربه‌ای که از حضور در نهادهای بین‌المللی و به‌ویژه در زمینه توسعه محیط‌زیست و انرژی داشتم، سعی کردم در این زمینه مقالات و کتاب‌هایی بنویسم. آخرین اثر منتشرشده، کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» است که برای جلسه امروز انتخاب شد.
وی در خصوص چرایی انتخاب عنوان «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» بیان کرد: ما باید با محیط بین‌المللی خود در ارتباط بوده و از وقایع اطراف‌مان آگاه باشیم. توسعه در سطح جهان و برای همه کشورها از اهمیت خاصی برخوردار است و ما نیز باید برای این مسئله اهمیت قائل باشیم. بشر به‌طور ذاتی به‌دنبال افزایش سطح رفاه و توسعه است؛ بنابراین توسعه در همه‌جا وجود دارد؛ ولی در عین حال ممکن است به ضرر و زیان انسان منجر شود؛ در نتیجه باید کنترل‌شده، هدفمند و دارای شرایط لازم باشد.
سه رکن اساسی توسعه پایدار
جامعه بین‌المللی برای توسعه پایدار سه رکن اصلی از جمله توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و رعایت ملاحظات محیط‌زیستی در نظر گرفته است. باید به مفاهیم، نظریه‌ها و رهیافت‌ها در روابط بین‌الملل توجه کنیم و بدانیم که جامعه بین‌المللی چه نظری درباره محیط‌زیست و توسعه پایدار دارد.
این دیپلمات اسبق وزارت امور خارجه ادامه داد: جامعه بین‌المللی برای توسعه پایدار سه رکن اصلی از جمله توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و رعایت ملاحظات محیط‌زیستی در نظر گرفته است. این سه ستون سطح مساوی دارند و هیچ‌کدام برتر از دیگری نیستند؛ ولی اگر می‌بینیم درباره توسعه سیاسی کمتر بحث شده است، به معنای اینکه اهمیت کمی دارد یا باید حذف شود، نیست؛ بلکه دولت‌ها در مذاکرات بین‌المللی بر سر این موضوع با یکدیگر توافق نداشتند و کمتر به آن اشاره کردند.
وی بیان کرد: باید به مفاهیم، نظریه‌ها و رهیافت‌ها در روابط بین‌الملل توجه کنیم و بدانیم که جامعه بین‌المللی چه نظری درباره محیط‌زیست و توسعه پایدار دارد. در این زمینه، جغرافیای سیاسی کشورها اهمیت خاص خود را دارد، چالش‌های خاص و مشترک کشورها اهمیت دارند و باید بدانیم که راهبردها و سیاست‌های ملی برای آینده چیست؟ با توجه به تجاربی که دارم، سعی کردم این مسائل را در مقالات و کتاب‌ها به مخاطب خود انتقال دهم. روش تحقیق، کیفی با تحلیل روندها در چهارچوب آینده‌پژوهی است، بیشتر منابع استفاده‌شده در این کتاب به زبان انگلیسی در سطح جهان منتشر شده؛ ولی بیشتر به تجربیات خودم بازمی‌گردد؛ زیرا درباره ابعاد بین‌المللی توسعه پایدار مطلبی در ایران نداریم و در سطح بین‌المللی هم کمتر دیپلماتی در این‌باره نگاشته است.
در بخش اول کتاب لزوم اینکه باید تحولات دنیا در زمینه محیط‌زیست و توسعه پایدار را بدانیم، بیان شده است و بخش دوم این بخش به شرایط ایران بازمی‌گردد و به این موضوع می‌پردازد که همزمان با تحولات جهانی توسعه پایدار طی سه یا چهار دهه گذشته، در ایران چه اتفاقی افتاده است؟
امین‌منصور درباره ساختار اصلی کتاب گفت: در ابتدا دلیل اصلی خود را در پرداختن به این موضوع بیان کردم. کتاب دارای دو بخش اصلی است؛ در بخش اول لزوم اینکه باید تحولات دنیا در زمینه محیط‌زیست و توسعه پایدار را بدانیم، بیان شده و در این‌باره توضیح داده‌ام. همچنین تغییر و تحول در مفاهیم، واژه‌ها، نظریه‌ها، رهیافت‌ها و فرایندهای سیاسی اجتماعی در زمینه توسعه پایدار، شیوه هنجارسازی و تحول در روندهای سیاسی و بین‌المللی توضیح داده شده است.
وی درباره بخش دوم کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» توضیح داد: این بخش به شرایط ایران بازمی‌گردد و به این موضوع می‌پردازیم که همزمان با تحولات جهانی توسعه پایدار طی سه یا چهار دهه گذشته، در ایران چه اتفاقی افتاده است؟ در این قسمت اسناد بالادستی موجود در کشور بررسی شد، از جمله جغرافیای سیاسی، منابع طبیعی، چالش‌های محیط‌زیستی ایران، گزارش‌های ملی به سازمان‌های بین‌المللی، گزارش‌هایی که آنها درباره ما نوشتند و مشارکت و همکاری ایران با نهادهای توسعه بین‌المللی و محیط‌زیستی مورد توجه قرار گرفت و در آخر، نتیجه‌گیری و پیشنهادم را درباره این مسائل بیان کردم.
این نویسنده ادامه داد: بعد از انقلاب صنعتی، توسعه تشدید یافت و بهصورت تصاعدی رو به جلو حرکت کرد، این روند نتایجی از جمله توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی، افزایش تولید و تجارت کالا و خدمات، افزایش رفاه، توسعه اجتماعی، گسترش بهداشت، توسعه آموزش و آگاهی، گسترش ارتباطات و رسانه‌های جمعی را که از جمله موارد توسعه اجتماعی هستند، به‌دنبال داشت. نکته قابل توجه، افزایش بی‌رویه این نوع موارد توسعه است که توسعه ناپایدار نامیده می‌شود؛ به‌عبارتی ابعاد اقتصادی نسبت به ابعاد اجتماعی و محیط‌زیستی بیشتر مورد توجه قرار می‌گرفت که در نتیجه افزایش آلودگی‌ها و گازهای گلخانه‌ای، کاهش منابع طبیعی، گسترش بی‌رویه شهرنشینی، کاهش جمعیت روستاها، خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها که در اصفهان نیز شاهد آن هستیم، جنگل‌زدایی، بیابان‌زایی و تشدید گرد و غبار را به‌دنبال دارد.
پیچیدگی توسعه پایدار
زمانی که هر سه بعد اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیست را در کنار یکدیگر قرار دهیم، پیچیدگی بیشتری را شاهد خواهیم بود؛ در نتیجه ارتباط محیط‌زیست را با هر عامل مسئله‌ساز در هر کشور یا منطقه در نظر می‌گیریم و از این کانال به توسعه پایدار می‌رسیم.
وی درباره اینکه توسعه پایدار موضوعی بسیار پیچیده است، تصریح کرد: هر یک از سیستم‌های اقتصادی و اجتماعی محیط‌زیست پیچیدگی خاص خود را دارند؛ محیط‌زیست ابعاد متعددی دارد؛ بنابراین زمانی که هر سه بعد اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیست را در کنار یکدیگر قرار دهیم، پیچیدگی بیشتری را شاهد خواهیم بود؛ در نتیجه ارتباط محیط‌زیست را با هر عامل مسئله‌ساز در هر کشور یا منطقه در نظر می‌گیریم و از این کانال به توسعه پایدار می‌رسیم. رهیافت دوم، توسعه پایدار است که با توجه به سه بعد اصلی، آن را مطرح می‌کنیم. رهیافت سوم، رویکرد زیست‌بومی است که اکوسیستم موجود را در رأس قرار می‌دهیم و دیگر سیاست‌ها را با توجه به اکوسیستم در نظر می‌گیریم.
امین‌منصور تأکید کرد: در ابتدا جامعه بین‌المللی چالش‌های جهانی از جمله تخریب‌ها، آلودگی ناشی از مواد شیمیایی، آلودگی آب و خاک، هوا و … را شناسایی کرد و سپس اولین نشست مربوط به این مسئله در سال ۱۹۷۲ در کشور سوئد برگزار شد. این برهه از زمان به جنگ سرد اختصاص داشت و اختلاف نظر میان شرق و غرب فراوان بود، بعد از آن در سال ۱۹۸۷ در کمیسیون خاصی در نیویورک درباره این مسائل صحبت شد که نتیجه آن، خلق واژه «توسعه پایدار» بود. جلسه بعدی در سال ۱۹۹۲ میلادی با عنوان محیط‌زیست و توسعه ملل متحد در برزیل تشکیل شد که در جریان آن «اعلامیه ریو» شکل گرفت و این نشست بعد از فروپاشی شوروی و از بین رفتن نظم دوقطبی در جهان بود.
وی ادامه داد: نشست هزاره سران در سال ۲۰۰۰ برگزار شد که طی آن اهداف توسعه هزاره میلادی را در هشت قسمت نوشتند. بعد از اتمام اهداف هزاره تصمیم گرفتند از سال ۲۰۱۶ اهداف جدید طراحی کنند، طی سه سال مذاکراتی فشرده در سطح جهانی انجام شد که ۱۷ هدف کلی را در خود جای داد و دستورکار ۲۰۳۰ برای توسعه پایدار نامیده می‌شود. جلسات بین‌المللی به‌موازات آنها برای تأمین مالی طرح‌های تصویب‌شده برگزار شد.
ردپای بوم‌شناختی در تخریب محیط‌زیست
به گفته این دیپلمات اسبق، اگر متوسط ردپای بوم‌شناختی هر فرد را در کره زمین محاسبه کنیم، به عدد ۶۸/۴ می‌رسیم، عدد ردپای بوم‌شناختی ایران در تخریب محیط‌زیست به متوسط کره زمین نزدیک است؛ اگر هر انسان بخواهد به اندازه یک انسان آمریکایی مصرف داشته باشد که عدد ۱۵/۲۶ را به خود اختصاص داده، به منابع طبیعی به اندازه سه‌برابر کره زمین نیاز داریم.
وی درباره فرایندهای هنجارسازی محیط‌زیست بیان کرد: در خصوص تالاب‌ها، اولین کنفرانس در رامسر برگزار و کنوانسیونی بین‌المللی امضا شد که از افتخارات ماست و مقر آن در سوئیس قرار دارد. ۲۵ تالاب بین‌المللی ایران هم با نام سایت رامسر ثبت شده است؛ هر سایتی که ثبت شود، نام رامسر را به خود می‌گیرد و چندین هزار سایت رامسر در جهان وجود دارد. یکی از ۲۵ تالاب ثبت‌شده نیز تالاب گاوخونی بوده که خشک شده است.
امین‌منصور افزود: کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌‌های گیاهی و جانوری در حال انقراض، کنواسیون حقوق دریاها، تنوع زیستی و تغییر آب و هوا موجود است، کنوانسیون وین برای لایه محافظ ازون نیز وجود دارد که از جمله موفق‌ترین کنوانسیون‌های نوشته و اجراشده در زمینه محیط‌زیست به‌شمار می‌رود؛ ولی تاکنون کنوانسیونی درباره آب‌های آزاد نوشته نشده است.
وی گفت: دولت‌ها به کشورهای در حال توسعه، کمتر توسعه‌یافته، جزیره‌ای کوچک در حال توسعه و… تقسیم‌بندی می‌شوند. هر کدام از این دسته‌بندی‌ها ویژگی‌های خاص خود را دارند. در مذاکرات بین‌المللی، جامعه مدنی را می‌بینیم که بسیار فعال است و معمولاً دوشادوش دولت‌ها جلسه دارند. کنشگران خصوصی قدرتمند بین‌المللی و شرکت‌های چندملیتی که بسیاری از آنها از بعضی دولت‌ها قدرت بیشتری دارند و در سیاست‌گذاری‌ها مؤثر هستند، در این دسته‌بندی‌ها حضور دارند. هر کشوری که یارگیری نکند، قدرت کمتری خواهد داشت؛ زیرا صدای بلندی همراه خود ندارد؛ بنابراین کشورها یارگیری می‌کنند، از جمله اتحادیه عرب، اتحادیه آفریقا و… که با در نظر گرفتن منافع مشترک با یکدیگر گروهی تشکیل می‌دهند که ثابت نیست و توانایی تغییر دارد. حضور در گروه‌ها باعث افزایش توان تأثیرگذاری بین‌المللی می‌شود.
اسناد بالادستی مرتبط با محیط‌زیست
این دکترای روابط بین‌الملل بیان کرد: در بخش دوم، اسناد بالادستی مرتبط با محیط‌زیست کشور بررسی شده است که قانون اساسی، سند چشم‌انداز، سیاست‌های کلی ابلاغی که چهار گروه دارد، برنامه‌های پنج‌ساله توسعه اقتصادی و اجتماعی و منشور حقوق شهروندی را در خود جای داده است. ما فقط همین موارد را در ایران داریم، در حالی که استراتژی توسعه پایدار را نداریم؛ ولی اکثر کشورهای جهان این مورد را دارند و به معنای این است که ما برای بلندمدت خود برنامه‌ای نداریم. سند چشم‌انداز نیز در سال ۱۴۰۴ به پایان می‌رسد و درواقع چشم‌انداز آینده نیست.
وی افزود: ما از نظر جغرافیایی در کمربند خشکی قرار گرفته‌ایم که از مراکش تا چین ادامه می‌یابد و وضعیت اکولوژی ما را نشان می‌دهد؛ کشوری خشک و نیمه‌خشک هستیم که باید سیاست‌های مناسب با جغرافیای خود را در پیش بگیریم. قسمت دوم کتاب به جغرافیای سیاسی ایران، منابع طبیعی، چالش‌های محیط‌زیستی در ایران، بلایای طبیعی، پناه‌جویان و جابجایی جمعیت در ایران می‌پردازد که محیط‌زیست و توسعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. گروه‌های جمعیتی از جای جای ایران و خارج از ایران به مناطق شمالی مهاجرت می‌کنند و این مناطق را از نظر ابعاد گوناگون در فشار شدید قرار می‌دهند.
امین‌منصور گفت: ایران نیز مثل دیگر کشورها بر اساس مفاد کنوانسیون‌هایی که نام بردم یا بر اساس تصمیمات بین‌المللی، باید گزارش‌های ملی خود را به مجامع بین‌المللی عرضه کند؛ در این کتاب انواع این گزارش‌ها مورد توجه قرار گرفته‌اند. نهادهای بین‌المللی کارگزار دولت‌ها هستند و رئیس آنها نیستند؛ بنابراین نامه نوشتن و شکایت دولتی را نزد نهاد بین‌المللی بردن امری نادرست است. مشارکت و همکاری دوسویه با جامعه بین‌المللی بعد از انقلاب تا دو سال قبل را به چهار قسمت از جمله دوران جنگ، سازندگی و اصلاحات، درون‌گرایی و عدالت‌خواهی و اعتدال و تدبیر تقسیم کردم.
نیازمند مدیریت صحیح منابع هستیم
علی امیدی، عضو هیئت علمی گروه روابط بین‌الملل دانشگاه اصفهان در خصوص کتاب اظهار کرد: «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» یکی از معدود کتاب‌ها درباره محیط‌زیست و ارتباط آن با سیاست خارجی است. نویسنده آن یکی از شخصیت‌های دیپلماتیک کشور به‌شمار می‌رود که تجربیات خود را در این کتاب به رشته تحریر درآورده است. «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» کتابی با محتوای خوب و نکات متنوع است که با همه‌جانبه‌نگری نگاشته شده و دانشجویان روابط بین‌الملل و حقوق بین‌الملل می‌توانند از مطالب آن بهره‌مند شوند. بیش از نیمی از دانشجویانم را زنان تشکیل می‌دهند که دارای بهترین سطوح علمی هستند؛ ولی در فضای دیپلماتیک کشور شخصیت زن نداریم، در حالی که این قشر از جامعه در فضای دیپلماتیک دقت بیشتری به موارد محیط‌زیستی دارند.
وی افزود: ما میزبان اجلاس اکو هستیم؛ ولی بهره زیادی از آن نبرده‌ایم، همچنین هزینه نگهداری سازمان توافق محیط‌زیستی کشورهای حاشیه خلیج فارس به همراه ایران، از خدمات آن بیشتر است. نهادسازی‌ها باید سودآور باشد و ضرورت آن از جمله مواردی‌ست که در کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» مورد توجه قرار گرفته است. بعد از تحریم‌ها در میان ۹ کشور در حال توسعه، ما کمترین کمک را از بانک جهانی و نهادهای بین‌المللی دریافت کرده‌ایم.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با تأکید بر اهمیت فرهنگ بیان کرد: برخی افراد درک و خودآگاهی محیط‌زیستی ندارند. ما به پول نهادهای جهانی نیازی نداریم و اگر به ظرفیت‌های داخلی کشور خوب نگاه کنیم، می‌توانیم به‌گونه‌ای از آنها بهره ببریم که ما را از کمک‌های مالی نهادهای جهانی بی‌نیاز کند؛ بنابراین چیزی که نیاز داریم، مدیریت صحیح منابع است؛ برای مثال شهرداری اصفهان به‌مثابه یکی از موفق‌ترین شهرداری‌های کشور دغدغه زیادی برای محیط‌زیست ندارد؛ همچنین اعمال چرخه حفاظت از محیط‌زیست باید برای شرکت‌های بزرگ الزامی باشد، حمایت دولت و تخفیف مالیاتی در حمایت از تولیدکنندگان نیز باید در نظر گرفته شود.
در بخش پایانی این نشست نیز احمد خاتون‌آبادی، عضو سابق هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان اظهار کرد: کتاب موضوع توسعه پایدار را به‌گونه‌ای مطرح کرده که مؤلفه‌ای محیط‌زیستی دارد که شامل منابع محیطی و جنبه‌های سخت‌افزاری محیط‌زیست می‌شود. بخش دیگر کتاب به برنامه‌ها، سیاست‌ها و مناسبت‌ها اختصاص یافته است که به دو بخش خارجی و داخلی تقسیم شده‌اند و ارتباط میان این دو بخش اهمیت بسیاری دارد.
به گفته وی، موضوع آب مجازی در کتاب «توسعه پایدار و محیط‌زیست در سیاست خارجی ایران» ضروری در نظر گرفته شده است. کتاب به صادرات آب نیز پرداخته است. در مقیاس استانی، ۷۲ درصد فولاد ایران در اصفهان تولید می‌شود و برای این کار، آب محلی و نه ملی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سود صنعت فولاد به اصفهان اختصاص نمی‌یابد؛ ولی آلودگی ناشی از آن فقط به چشم شهروندان اصفهانی می‌رود و انتقال آب به اصفهان همواره اعتراض استان‌های دیگر را به دنبال دارد. محور این کتاب تعادل است و ما نیز در کشور باید آن را رعایت کنیم.
