چهارماه است که خانه قزوینیها بهعنوان نخستین پایگاه اداره میراث فرهنگی استان اصفهان، تخلیه شده و به زودی به نهاد دیگری واگذار میشود.
خانه حاج حسن غفوری یکی از بناهای دوره محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار است که در ضلع جنوبی میدان شهشهان قرار دارد. مالک این خانه، تاجری بود که به علت تجارت با قزوین، به قزوینی شهرت داشت و لذا این خانه که تا اوایل دهه ۵۰ مسکونی بود به خانه قزوینیها شهرت یافت در سال ۵۳ توسط دولت وقت، خریداری و بعد از مرمت در سال ۱۳۶۰ با نام دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی استان اصفهان گشوده شد. ازاینرو بهعنوان نخستین پایگاه اداره میراث فرهنگی استان اصفهان نیز شناخته میشود.
درب اصلی ورودی خانه قزوینیها در کوچه امام جمعه واقع است که فعلاً مورد استفاده قرار نمیگیرد و ورودی فعلی این خانه در ضلع شمالی و از طرف میدان شهشهان در انتهای بنبستی به شکل دالان قرار گرفته که ابتدا و انتهای آن سرپوشیده است. در طول این دالان طویل، دیوار خانه کهکشانی قرار دارد که بهصورت مشبک آجری بازسازی شده و قدمت آن با خانه قزوینیها یکی است. خانه کهکشانی دارای دو در وروردی است که یکی در میدان شهشهان و دیگری در انتهای راهرو و ورودی خانه قزوینیها قرار دارد که از طریق همین راهرو دهلیز مانندی به زیرزمین و حیاط خانه قزوینیها میرسیم که در سه جانب شمالی، شرقی و غربیِ حیاط اندورنی قرار دارد.
خانه قزوینیها که سال ۵۴ در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است، یک درِ ورودی اصلی در کوچه امام جمعه دارد که مورد استفاده نیست و با دالانی طویل به خانه مرتبط میشود. بعد از عبور از این دالان، در سمت راست به حیاط خلوت میرسیم که با راهرویی دو خم به حیاط خانه مربوط میشود. در انتهای راهرو نیز هشتی ساده، اما بسیار زیبایی دیده میشود که از سمت راست به حیاط اندرونی میرسد که قسمت اصلی این خانه است و با حیاط بزرگ و ساختمانهایی که در چهار طرفش قرار دارند بیشترین فضای مجموعه را اشغال کرده است.
در پرونده ثبتی خانه قزوینیها چنین آمده است: «در قسمت غربی خانه یک سالن وجود دارد که سقف آن صاف و گیلویی آن مقرنس شیر و شکر است. شاهنشین خانه در بالا و دارای یک سقف هلالی شکل مقرنس است. طاقچه بلندها و طاقچهها هم گچبری مقرنس شیر و شکر شده و فاصله طاقچه بلند و طاقچه گچبری مقرنس ریز است. ارسی در جلو دارای شیشههای بزرگ سفید است. در جبهه جنوبی خانه نیز یک سالن دارای دو شاهنشین در عقب و جلو است که تنها ارسی جلوی سالن سه دری با شیشههای رنگی (سبز، زرد، سرخ و آبی) سالم و کتیبه این ارسی باارزش است. راه ورودی این خانه هم از خانه اول و هم از داخل کوچه است و در حدود ۸۰۰ مترمربع مساحت دارد.»
این سند ثبتی اشاره کرده است که «سالن جبهه غربی خانه سالنی است بزرگ دارای دو شاهنشین با سقفی طاق و چشمهای گچبری مقرنس ولی سقف شاهنشینها فقط کمی گچبری دارد. در دوطرف اتاق، درهای منبت چوبی با شیشههای رنگی سالم به اتاقهای نشیمن مجاور میپیوندد. ارسی سالن دارای ریزهکاری، منبت چوبی همراه با شیشههای کوچک رنگی است و کتیبه ارسی سالم و دارای ارزش زیادی است. سالن جبهه جنوبی دارای ارسی پنج دری شیشه الوان است. دورتادور اتاق آیینهکاری دیده میشود و درِ شاهنشین بالای سالن یک بخاری گچبری و آیینهکاری سالم وجود دارد. این سالن از دوطرف به اتاقهای نشیمن میپیوندد که دارای اندک گچبری است و سقف این اتاقها طاق و چشمهای است.»
خانه کهکشانی
اما معماری و ظرافت خانه قزوینیها نسبت به خانه کهکشانی بسیار چشمگیرتر است. جبهه شمالی خانه کهکشانی اصلیترین فضای خانه است که بهصورت یک تالار در قسمت میانی و دو اتاق سهدری در طرفین است.
پرونده ثبتی این خانه اشاره میکند: «این خانه دارای پلان مربعشکل از نوع حیاط مرکزی است که فضاهای مختلف در سه جبهه آن شکل گرفتهاند. سهدریها ایوانهای به صورت متقارت در پیشرو دارند و دو اشکوبهاند. طبقههای بالا توسط ارسیهایی با قوس هلالی به حیاط مشرف میشوند. همه فضاها در این جبهه دارای پوشش تخت است و تالار طاقچه و طاقچه بلندهایی با قوس هلالی دارد. دسترسی به اشکوب بالا توسط راهپلههایی در دو گوشه شمال شرقی و شمال غربی میسر میشود. در جبهه شرقی بنا یک اتاق پنجدری و دو اتاق سهدری در طرفین آن واقع شده است. پوشش اتاقها در این ضلع نیز به صورت تخت است.»
مستندات پرونده خانه کهکشانی چنین ادامه داده است: «راهپله زیرزمین نیز در این میانه تعبیه شده است. فضاهای جبهه غربی بنا را یک حوضخانه با پوشش طاق گنبدی خفته و دو اتاق با پوشش طاق تخت تشکیل میدهد. اتاقها در این جبهه از دو سو یا درهایی به حیاط راه دارند. حیاط در جبهه غربی به صورت یک بریدگی مستطیلشکل عقب نشسته و ازطریق راهرویی با پوشش طاق و تویزه به راهروی دیگر ورودی اصلی کل ساختمان مربوط می شود.ضلع جنوبی حیاط توسط دیوارههای آجری مشبک نماسازی شده که این ضلع، دیواره راهروی وروی خانه قزوینیها نیز هست. دسترسی خانه به فضای خارج ازطریق ورودی گوشه جنوب شرقی است که متصل به راهروی شکسته و طویلی است که از درِ اصلی در میدان آغاز شده و توسط یک راهروی کوتاه شکسته به حیاط راه پیدا میکند.»
خانه ابطحی
در کنار دو خانه قزوینیها و کهکشانی باید از خانه ابطحی نیز نام برد که در خیابان ابنسینا و محله دردشت، در کوچه میرعلاالدین و کوچه حمام قاضی قرار دارد و در زمان ثبت در فهرست میراث ملی یعنی سال ۸۶، مسکونی و در تملک آقای هاشمی بوده است؛ ضمن اینکه پرونده ثبتی خانه ابطحی اشاره کرده که این خانه متعلق به مجموعهای بزرگ بوده که در دورههای بعدی تفکیک شدهاند.
براساس آنچه در این پرونده ثبتی آمده است، « این خانه حدود ۳۷۰ مترمربع مساحت و به ابعاد طول ۲۴ و عرض ۲۰ و ارتفاع چهار متر و ۵۰ سانتیمتر و به صورت حیاط مرکزی بناشده که مجموعه فضاها حول حیاط مستطیلی خانه چیده شدهاند. ورودی خانه ابطحی در ضلع جنوبی به صورت راهروی طویلی است که با طاق و تویزه پوشیده شده و باتوجه به قرارگیری بنا و فاصله آن تا معبر اصلی، این راهرو تنها رابط هشتی و سردر ورودی خانه است. هشتی به کاربندی سادهای مزین است. تالار مستطیلی ضلع شمالی به تزئینات شیر و شکر مزین بوده که پوشش رنگ، سطوح ان را پوشانده است. سه اتاق به ابعاد سه دری فضاهای ضلع شرقس را تشکیل میهند. تنها اتاق ضلع غربی دارای شاهنشین یا فرم نیم هشت است».
البته به این نکته نیز اشاره شده است که «با توجه به شواهد موجود (قوسهای جناقی) شالوده این بنا، خانه ابطحی متعلق به دوره صفوی است و بخشهایی از ینا در دوره قاجار به خانه الحاق شده است».
درحالی که خانه ابطحی به مرکز نوآوری و خلاقیت صنایع دستی وابسته به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری واگذار شده، اما دو خانه قزوینیها و کهکشانی که پیشازاین محل استقرار مرکز اسناد و کتابخانه اداره میراث فرهنگی اصفهان و همچنین اداره ثبت آثار و حرایم بودهاند، تخلیه شده و به زودی به نهادهای دیگری واگذار میشوند و یا از طریق صندوق احیا در اختیار بخش خصوصی قرار خواهند گرفت. در حالی نام یکی از دفاتر شورای حل اختلاف قوه قضائیه و شورای اسلامی شهر اصفهان بهعنوان نهادهای متقاضی برای استقرار در این دو خانه مطرح شده است که خانه قزوینیها نخستین پایگاه اداره میراث فرهنگی اصفهان بود.
سیدمهدی موسوی موحد، معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اصفهان در گفتوگو با ایسنا اگرچه اشاره کرد که خانه قزوینیها هنوز به هیچ نهادی واگذار نشده، اما او تأیید کرد که در اینخصوص چند درخواست وجود داشته که یکی از آنها دادگستری است.
او اضافه کرد: گزینههای دیگری نیز متقاضی هستند ازجمله شورای اسلامی شهر و مجموعههای فرهنگی متعددی که درتلاش هستند فعالیتی را در خانه قزوینیها شروع کنند، ولی هنوز واگذاری صورت نگرفته است.
او درخصوص چراییِ تصمیم اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اصفهان برای واگذاری خانه قزوینیها نیز توضیح داد: خانه قزوینیها بخشی از مجموعه این اداره بود که باتوجه به متمرکز شدن این اداره در میدان انقلاب و خیابان ۲۲ بهمن، خانه قزوینیها دیگر فضای اداری نیست و نیاز است که تغییر کاربری داده شده و دراختیار نهادهایی قرار بگیرد که قصد انجام فعالیت فرهنگی دارند.
موسوی تأکید کرد: یکی از دفاترِ شورای حل اختلافِ قوه قضائیه ازجمله نهادهای متقاضی است. البته این فقط یک درخواست است که از سوی این نهاد مطرح شده، اما هنوز هیچ نوع واگذاری رخ نداده است.
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اصفهان با اشاره به اینکه خانه قزوینیها و خانه کهکشانی تخلیه شده و تنها یکی از این مجموعه خانهها به نام خانه ابطحی همچنان فعال است، بیان کرد: خانه ابطحی در اختیار خانه خلاق صنایع دستی قرار دارد که بخش خصوصی است و در حوزه ترویج صنایعدستی فعالیت دارد و با معاونت صنایعدستی در استان در ارتباط هستند.
موسوی این موضوع را نیز تأیید کرد که ممکن است خانه قزوینیها مانند خانه شیخالاسلام به بخش خصوصی واگذار شود. او دراینباره گفت: با توجه به نامه وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی مبنی بر اینکه بناهای تاریخی که در اختیار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استانها قرار دارد باید از طریق صندوق احیا واگذار شوند، لذا ممکن است که در مورد خانه قزوینیها نیز از طریق این صندوق عمل شود، یعنی یکی از گزینهها برای واگذاری این خانه، صندوق احیا است.
او اضافه کرد: بخشهای دیگر خانه نیز پیش از این، مرکز اسناد، کتابخانه و اداره ثبت آثار و حرایم بوده است و باتوجه به اینکه این مجموعهها در مجموعه اداری میدان انقلاب و خیابان ۲۲ بهمن مستقر شدند بنابراین درحال حاضر خالی هستند.
موسوی درخصوص برنامه زمانبندیِ واگذاری خانه قزوینیها نیز چنین گفت: نزدیک به ۴ ماه است که موضوع واگذاری این خانه مطرح شده اما اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اصفهان باید با درخواست نهاد متقاضی نیز موافقت کند، اما ما تاکنون موافقت نکرده و به دنبال این هستیم که نوعی کاربری در شأن مجموعه خانه قزوینیها تعریف شده و در این بنا مستقر شود.
معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان درباره امکان واگذاری خانه قزوینیها به دانشگاه هنر اصفهان نیز اظهار کرد: تعدادی از بناهای تاریخی شهر اصفهان در دهههای قبل به این دانشگاه واگذار شد که هنوزهم در کش و قوسهای مالکیت این بناها هستیم. البته دانشگاه هنر در مورد خانه قزوینیها نیز درخواست داشته و یکی از گزینهها است؛ البته تعدد بناهای متعلق به این دانشگاه بسیار زیاد است که باعث تمرکزدایی برای دانشگاه هنر نیز شده است؛ ولی در هرحال یکی از گزینهها دانشگاه هنر است.
