شیخ بهایی، عالم و معمار برجسته دوره صفویه، با ابتکارات خلاقانه خود نقش بی‌بدیلی در تحول معماری اصفهان داشت؛ از طراحی مسجد امام و حمام شیخ بهایی گرفته تا ساخت بازار قیصریه و پل خواجو، او با تلفیق هنر و مهندسی، شاهکارهایی خلق کرد که همچنان از نمادهای برجسته معماری ایرانی به‌شمار می‌رود.
شیخ بهایی یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی و فرهنگی تاریخ ایران است که علاوه بر دایره وسیع دانش‌های دینی و فلسفی، در عرصه معماری نیز سهم بزرگی در تحولات و تکامل معماری اسلامی ایران داشت. در دوره صفویه، اصفهان، پایتخت جدید حکومت صفوی به مکانی تبدیل شد که در آن آثار معماری شاخصی شکل گرفت. شیخ بهایی با ابتکارات خلاقانه خود در طراحی و ساخت بناهای مهم اصفهان، نقشی بی‌بدیل در شکل‌گیری هویت معماری این شهر ایفا کرد.
ابتکار در ساخت مسجد امام
یکی از برجسته‌ترین آثار معماری شیخ بهایی، مسجد امام (مسجد شاه) در میدان نقش جهان اصفهان است. این مسجد با معماری زیبا و منحصر به فرد خود، نمایانگر هنر و ذوق بی‌نظیر معماری صفویه است. شیخ بهایی در مقام مشاور در طراحی این مسجد نقش مهمی ایفا کرد.
ابتکار خاص شیخ بهایی در این مسجد، طراحی گنبدها و مناره‌ها به‌گونه‌ای‌ست که در زمان‌های مختلف روز، نور به بهترین نحو ممکن وارد مسجد می‌شود. این طراحی دقیق نور و سایه، علاوه بر زیبایی‌های معماری، نوآوری در استفاده بهینه از نور طبیعی به‌شمار می‌آید. در کنار این، شیخ بهایی در تطابق معماری مسجد با اصول مهندسی ریاضی نیز سهم بزرگی داشت که باعث شده این بنا همچنان یکی از شاهکارهای معماری اسلامی محسوب شود.
حمام شیخ بهایی: ترکیب هنر و مهندسی
حمام شیخ بهایی که در اصفهان واقع شده، یکی دیگر از آثار برجسته معماری به‌شمار می‌رود که نشان‌دهنده توانمندی‌های شیخ در تلفیق هنر و مهندسی است. این بنا به‌طور خاص به‌دلیل سیستم گرمایشی خاص و مهندسی آب خود معروف است.
شیخ بهایی از دانش‌های خود در زمینه ریاضیات و مهندسی برای طراحی سیستم گرمایشی استفاده کرده بود. سیستم اتاق گرم یا همان خورشیدی که در حمام‌های سنتی ایران مشاهده می‌شود، در این حمام به‌طور ویژه و کارآمدی طراحی شد. شیخ بهایی با استفاده از تقسیمات دقیق فضا و سیستم‌های هوشمند توزیع گرما، این مکان را به یکی از نمونه‌های برجسته حمام‌های تاریخی تبدیل کرد که هم به لحاظ معماری و هم به لحاظ کارکرد بسیار مؤثر بوده است.
کاخ عالی‌قاپو: جلال و شکوه معماری صفوی
یکی از دیگر آثار بارز شیخ بهایی، طراحی و نظارت بر ساخت کاخ عالی‌قاپوست که مقر رسمی شاهان صفوی بود. این کاخ که در میدان نقش‌جهان قرار دارد، ترکیبی از معماری ایرانی و اروپایی‌ست و به شکلی زیبا از هنر معماری اسلامی ایران بهره می‌برد. شیخ بهایی به‌ویژه در طراحی سقف‌های گچ‌بری و آب‌نماهای داخلی نقش داشت. او با استفاده از طراحی‌های دقیق و تأکید بر نظم و ترتیب هندسی، فضایی دلنشین و باشکوه خلق کرده که امروز نیز همچنان تأثیرگذار است. یکی از ابتکارات او، استفاده از چرخش‌های خاص در طاق‌ها بود که موجب ایجاد اثرات صوتی و نوری ویژه در این کاخ شد.
بازار قیصریه: مرکز تجاری و فرهنگی
شیخ بهایی در طراحی بازار قیصریه اصفهان، یکی از بزرگترین و شناخته‌شده‌ترین بازارهای ایران نیز نقش داشت. این بازار نه تنها به‌مثابه مرکزی تجاری، بلکه به‌مثابه مرکزی فرهنگی و اجتماعی نیز عمل می‌کرد. یکی از نوآوری‌های شیخ بهایی در این بازار، طراحی سقف‌های مرتفع و قوسی برای ایجاد فضایی مناسب به‌منظور دادوستد بود.
بازار قیصریه از نظر معماری نیز نمونه‌ای از فناوری‌های آب‌رسانی و تهویه طبیعی در معماری ایرانی‌ست که به‌ویژه در تابستان‌ها کارایی زیادی داشت و از گرمای شدید جلوگیری می‌کرد. این ویژگی‌ها با توجه به شرایط اقلیمی اصفهان، باعث می‌شد تا بازاریان و مشتریان در فضایی خنک و راحت به تجارت بپردازند.
پل خواجو: شاهکاری از مهندسی و معماری
شیخ بهایی همچنین در طراحی پل خواجو که یکی از برجسته‌ترین پل‌های تاریخی ایران است نیز نقش داشت. این پل که به‌صورت چندمنظوره با هدف عبور آب و همچنین به‌مثابه مکانی عمومی برای گذراندن اوقات فراغت طراحی شده بود، ویژگی‌های خاص معماری را در خود جای داده است.
شیخ بهایی در طراحی این پل، علاوه بر مهندسی دقیق برای هدایت آب زاینده‌رود، کاربری‌های متعدد همچون آب‌نماها و فضاهای عمومی را نیز پیش‌بینی کرده بود که این طراحی نه تنها در آن زمان، بلکه در تاریخ معماری ایران بسیار نوآورانه و تأثیرگذار بوده است. شیخ بهایی با نبوغ و ذوق بی‌نظیر خود نه تنها در علوم دینی و فلسفی، بلکه در عرصه معماری نیز تأثیرات ماندگاری برجای گذاشت. طراحی‌های او نشان‌دهنده پیوندی عمیق میان علم، هنر و فرهنگ ایرانی‌اسلامی‌ست که همچنان الهام‌بخش معماران و هنرمندان معاصر محسوب می‌شود.
به قلم زهراسادات محمدی، خبرنگار ایکنا در کاشان
