به گزارش روابط عمومی جهاددانشگاهی واحد اصفهان، دومین نشست از فصل دوم سلسله‌نشست‌های «قرآن به‌مثابه متن ادبی» با عنوان «درس‌گفتارهای روایت در قرآن»، ۱۶ مهرماه 1402 به همت خبرگزاری ایکنا در معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی واحد اصفهان برگزار شد.
در این نشست، امیر احمدنژاد، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان ضمن تبیین روشی که قرار است در این نشست‌ها برای تحلیل روایات قرآنی استفاده شود، اظهار کرد: به‌منظور بررسی ادبی روایات قرآن از روش ژرار ژنت در کتاب «گفتمان حکایت؛ جستاری در تبیین روش» بهره خواهیم برد. البته لازم به ذکر است که کاربرد این روش، نیاز به حوصله کافی شرکت‌کنندگان و همراهی صبورانه آنها در کسب نتیجه دارد.
وی افزود: در این نشست قرار است از پنج گامی که ژرار ژنت برای تحلیل روایات بیان می‌کند، گام و عنصر زمان در داستان واکاوی شود؛ به این منظور در بین داستان‌ها و قصص متعددی که در قرآن کریم بیان شده است، روایت جذاب داستان موسی(ع) برای پیاده‌سازی روش‌های ژرار ژنت انتخاب میشود.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان توضیح داد: در سه سوره قرآن کریم، صحنه‌های گوناگونی از داستان موسی(ع) بیان شده است، به این صورت که اولین مواجهه مخاطبان با این روایت در سوره طه با به تصویر کشیدن بیابان تاریکی شروع میشود که از دور، نوری در آن خودنمایی می‌کند. سپس در آیات بعدی، زمان روایت به دوران کودکی موسی(ع) برمی‌گردد. مجدداً مخاطب همان صحنه رؤیت آتش از سوی موسی(ع) و سخن گفتن خدا با او را به نظاره می‌نشیند و پس از آن روایت با سرعت زیادی از این زمان عبور می‌کند و وارد کاخ فرعون میشود. به این ترتیب، مخاطبان آیات قرآن در معرض مناظره موسی(ع) با فرعون قرار می‌گیرند و پس از آن با سرعتی زیاد به یک‌باره به سکانس نهایی زندگی فرعون و غرق شدن او پا می‌گذارند و در ادامه روایت به ماجرای رهبری موسی(ع) بر بنی‌اسرائیل و انحرافات قوم او همچون گوساله سامری اشاره میشود.
وی اضافه کرد: در ادامه نزول آیات و سوره‌های قرآن کریم بر پیامبر(ص)، خداوند پس از یک سال، مجدداً در سوره شعرا، صحنه‌های دیگری از داستان موسی(ع) را روایت می‌کند و به این ترتیب، از جزئیات وقایع و صحنه‌هایی که قبلاً در سوره طه مطرح نشده بود، پرده برمی‌دارد؛ مثلاً از استنکاف حضرت موسی(ع) در پذیرش نبوت و مکالمه مفصل او و فرعون به‌طور مبسوط‌تر صحبت می‌کند.
احمدنژاد به سومین مرتبه نقل داستان موسی(ع) در قرآن نیز اشاره کرد و افزود: خداوند مجدداً در سوره قصص با لحن مبسوط‌تری به بیان روایات موسی(ع) می‌پردازد. البته این روایات کمترین هم‌پوشانی را با روایات مطرح‌شده در سوره طه و شعرا دارد و حتی به این روایات در کتاب آسمانی تورات هم اشاره‌ای نشده است.
بازه‌های زمانی روایت موسی(ع) در قرآن
وی سپس با کاربرد روش‌های تحلیل متن ژنت به بررسی سیالیت زمان در آیات ابتدایی سوره قصص پرداخت و گفت: در این سوره، سیالیت فوق‌العاده زمان در بیان روایت موسی(ع) به‌گونه‌ای است که فقط در ۱۴ آیه ابتدایی آن می‌توان شاهد بیان ۹ بازه زمانی گوناگون بود. اولین زمان بیان‌شده در این سوره، همان زمان حیات پیامبر(ص) و نزول این آیات است. دومین زمان، به آیه تحلیلی مربوط میشود که به بخشی از روایت موسی(ع) اشاره دارد: «زمانی که فرعون بزرگی طلب می‌کرد و مردمش را چند فرقه و گروه کرده بود. گروهی از آنان را به زبونی می‌کشید و پسرانشان را سر می‌برید و زنانشان را زنده می‌گذاشت یا مورد بهره‌برداری قرار می‌داد. به‌راستی که او از فسادکاران بود.»
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان تصریح کرد: اگر بازه‌های زمانی این آیات با دقت ژنت جداسازی شود، آیات بعدی مربوط به بیان یک قاعده و قانون کلی خداوند است که می‌فرماید: «اراده کردیم بر کسانی که در زمین به زبونی کشیده شده‌اند، منت نهیم و آنها را پیشوایان مردم گردانیم و وارثان زمین کنیم.» این بازه زمانی مربوط به همه اعصار و زمان‌هاست؛ لذا می‌توان نتیجه گرفت که واژه‌های «فرعون» و «هامان» در آیه ششم این سوره نیز بر فرعون‌های همه زمان‌ها دلالت دارد و این دو واژه نمادی از طاغوت‌های پدیدآمده در همه اعصار و دوران‌هاست.
وی ادامه داد: سپس قرآن کریم وارد چهارمین بازه زمانی روایت شده و به دوران نوزادی موسی(ع) اشاره کرده است؛ آنجا که به مادرش وحی شد فرزند خود را شیر بده و چون بر جان او ترسیدی، او را به دریا بیفکن. آیات بعدی این روایت، سیال‌وار وارد زمان آینده میشود و به بیان دو پیشگویی، یکی در آینده‌ای نزدیک و دیگری در آینده‌ای دور می‌پردازد. اول آنکه خداوند بشارت می‌دهد تا ساعتی دیگر، ما این نوزاد را به مادر خود بازمی‌گردانیم و پیشگویی دورتر آنکه او را از پیامبران قرار خواهیم داد.
احمدنژاد اضافه کرد: در آیه هشتم، زمان برگرفتن صندوقچه حامل نوزاد از سوی آل فرعون به تصویر کشیده شده است؛ اما در ادامه مجدداً روایت وارد زمان آینده میشود و با بیان یک پیشگویی ظریف، به انتهای روایت موسی(ع) اشاره می‌کند و می‌فرماید: «خاندان فرعون او را از آب گرفتند تا سرانجام دشمن جان آنان و مایه اندوهشان شود.» در قسمت انتهایی این آیه، زمان دوباره دستخوش تغییرات میشود، خداوند به بیان ویژگی کلی همه طاغوت‌ها می‌پردازد و تحلیلی کلی راجع به فرعون، هامان و سربازان او بیان می‌کند: «همه آنها از خطاکاران بودند.»
وی اظهار کرد: در آیه بعد، بازه زمانی جدیدی به روایت موسی پا می‌گذارد و سخن از همسر فرعون به میان می‌آید که این اولین رویارویی مخاطب با شخصیت همسر فرعون در قرآن کریم است. همسر فرعون می‌گوید: «این کودک نور چشم من و تو خواهد بود. او را نکشید. امید است که ما را سودی دهد یا او را به فرزندی بگیریم.» این جملات حاکی از وجود نقص و ضعفی در موضوع فرزندآوری این خانواده است که یا فرزندی نداشتند و یا فرزند پسری به آنها عطا نشده بود.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ادامه داد: از ابتدای این سوره، روایت در قالب افعال ماضی بیان میشود؛ اما در انتهای آیه ۹، یک‌مرتبه با تغییر زمان فعل به مضارع مواجه می‌شویم: «ولی آنها خبر نداشتند که چه می‌کنند.» بیان فعل «لا یشعرون» در قالب فعل مضارع، نشان از بیان کلیت و تحلیلی فرازمانی است و به خطاهای تمام فرعونیان زمان اشاره دارد که این خطاها با اراده خداوند صورت می‌گیرد؛ مثلاً در این روایت با اینکه فرعونیان تمام نوزادان پسر را به قتل رساندند، اما نکشتن تنها یک نوزاد و نگه‌داری او در کاخ باعث نابودی آنها شد.
وی گفت: در ادامه، روایت موسی(ع) وارد بازه زمانی جدید دیگری میشود که از فارغ شدن قلب مادر موسی(ع) در صحنه‌ای خبر می‌دهد که در حال تعقیب صندوقچه حاوی نوزادش بود: «آن‌گاه که فرعونیان نوزاد او را از آب برگرفتند که اگر خداوند، قلب او را با طناب‌هایی محکم نمی‌کرد، او به این کار واکنش نشان می‌داد و راز این کودک فاش می‌شد.» سیالیت زمان در این آیات موج می‌زند؛ چراکه بلافاصله در آیه ۱۱، مجدداً روایت به زمانی قبل از رها کردن صندوق حاوی نوزاد بر آب برمی‌گردد؛ آنجا که مادر موسی(ع) به دخترش گفت: «به‌دنبال او برو.» خواهر موسی(ع) او را از دور می‌نگریست تا دیگران متوجه او نشوند.
احمدنژاد تأکید کرد: آنچه از این تصویر و تصاویر روایت‌شده در تورات برمی‌آید، این است که خواهر موسی(ع)، دختری بسیار باهوش و بافراست بود. در تورات از او تمجید و با لفظ نبی از وی یاد شده است. در انتهای این آیه، همانند انتهای آیه ۹، زمان فعل به مضارع تغییر می‌کند و حکایت از این دارد که بر اثر اراده خداوند، طاغوتیان قادر به تشخیص وقایع و جریان رخداد‌ها نیستند و دچار خطا می‌شوند.
وی در ادامه بررسی تغییرات زمانی روایت قرآن از زندگی حضرت موسی(ع) گفت: مخاطب در آیه بعد، مجدداً به بازه زمانی بیان‌شده در آیه هشتم بازگردانده میشود، آنجا که خواهر موسی(ع) در حالی به آل فرعون نزدیک میشود که خداوند از قبل، شیر همه زنان حاضر در کاخ فرعون را بر موسی(ع) حرام کرده بود و اهل فرعون به‌دنبال راه‌حل این مشکل بودند. خواهر موسی(ع) آن‌گونه که قرآن روایت می‌کند، این‌چنین پیشنهاد می‌دهد: «آیا شما را بر خانواده‌ای راهنمایی کنم که او را برایتان سرپرستی کنند و خیرخواهش باشند؟» پاسخ فرعون و همسر او به این درخواست بیان نشده است؛ ولی در آیات آمده: «پس او را به مادرش بازگرداندیم تا چشمش روشن شود، غم نخورد و بداند که وعده خدا درست است.» و مجدداً عبارتی با فعل مضارع به‌صورت کلی بیان می‌کند که «اکثر آنها نمی‌دانند.»
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان اضافه کرد: پس از این آیات به یک‌باره با آیه‌ای مواجه می‌شویم که تقریباً ۱۸ سال بعد را به تصویر کشیده است: «چون به رشد و کمال خود رسید و برومند شد، به او حکمت و دانش عطا کردیم.» و مجدداً به یکی از قواعد فرازمانی خداوند اشاره می‌کند که «ما نیکوکاران را چنین پاداش می‌دهیم.»
در پایان این نشست نیز محمدرضا رهبری، معاون فرهنگی جهاددانشگاهی واحد اصفهان سیالیت متعدد روایات قرآن را همانند و همسو با طبیعت و واقعیت ذهن انسان دانست و گفت: انسان در هر زمان با هجوم بی‌نهایت زمان‌های متعدد مواجه است. آدمی لحظه‌ای در زمان حال است و لحظه‌ای دیگر می‌تواند به سال‌های بسیار دور رجوع کند. ذهن انسان به‌گونه‌ای است که می‌تواند در بازه‌های زمانی متعدد، سیال و در حرکت باشد. این نوع درک از زمان، بسیار واقعی‌تر و منطبق با حالات و ویژگی‌های درونی انسان است؛ اما زمان‌های تقویمی از وقایع و رخدادهای جهان بیرون از انسان نشئت گرفته، در حالی که زمان‌های سیال مطابق با جهان درونی انسان و به واقعیت ادراکی او از زمان نزدیک‌تر است.
