حکمرانی خوب یکی از مفاهیمی است که از دهه 1980 وارد ادبیات توسعه شد و هدف آن، دستیابی به توسعه انسانی پایدار است و بر کاهش فقر، رشد و توسعه زنان، ایجاد شغل و رفاه پایدار و حفاظت و تجدید حیات محیط زیست تأکید دارد. این مفهوم هشت ویژگی عمده دارد: مشارکت (Participation)، حاکمیت قانون (Rule of law)، شفافیت (Transparency)، مسئولیت‌پذیری (Responsiveness)، اجماع‌سازی (Consensus oriented)، عدالت و انصاف (Equity and inclusiveness)، کارایی و اثربخشی (Effectiveness and efficiency) و پاسخگویی (Accountability). در ادامه توضیح این مفاهیم ارائه می‌شود:
- مشارکت: مفهوم مشارکت یکی از اجزای مهم حکمرانی خوب است. مفهوم مشارکت در بستر حکمرانی خوب لزوماً به این معنا نیست که نگرانی‌های آسیب‌پذیرترین اقشار جامعه در تصمیم‌گیری مورد توجه قرار گیرد، بلکه مشارکت باید آگاهانه و دارای سازماندهی باشد. این امر به معنای آزادی اجتماعات و آزادی بیان از یک سو و جامعه مدنی سازمان‌یافته از سوی دیگر است.
- حاکمیت قانون: حکمرانی خوب نیازمند چارچوب‌های قانونی عادلانه است که به‌صورت بی‌طرفانه اجرا شود. همچنین مستلزم حمایت کامل از حقوق بشر، به‌ویژه حقوق اقلیت‌ها است. اجرای بی‌طرفانه قوانین مستلزم قوه قضاییه مستقل و نیروی انتظامی بی‌طرف است.
- شفافیت: منظور از شفافیت، اتخاذ و اجرای تصمیمات با پیروی از قوانین و مقررات است. همچنین به معنای دسترسی آزاد به اطلاعات توسط تصمیم‌گیرندگان است. بدین منظور باید اطلاعات کافی به‌طور قابل فهم منتشر شود.
- مسئولیت‌پذیری: حکمرانی خوب مستلزم آن است که نهادها و فرآیندها در یک بازه زمانی معقول به همه ذینفعان خدمت کنند.
- اجماع‌سازی: در جوامع چندین بازیگر و دیدگاه وجود دارد. حکمرانی خوب مستلزم میانجی‌گیری منافع مختلف در جامعه است تا به یک اجماع گسترده در جامعه در مورد آنچه به نفع کل جامعه است، برسیم. همچنین مستلزم دیدگاهی گسترده و بلندمدت در ملزومات و چگونگی دستیابی به توسعه پایدار انسانی است که این امر تنها می‌تواند ناشی از درک زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی یک جامعه معین باشد.
- عدالت و انصاف: عدالت و انصاف در حکمرانی خوب به این معنی است که همه گروه‌ها به‌ویژه آسیب‌پذیرترین‌ها، فرصت‌هایی برای بهبود یا حفظ رفاه خود داشته باشند.
- کارایی و اثربخشی: در حکمرانی خوب فرآیندها و نهادها باید، نتایجی را تولید کنند که نیازهای جامعه را برآورده کند و در عین حال بهترین استفاده از منابع را در اختیار داشته باشند. مفهوم کارایی و اثربخشی در حکمرانی خوب، استفاده پایدار از منابع طبیعی و حفاظت از محیط زیست را نیز دربرمی‌گیرد.
- پاسخگویی: مفهوم پاسخگویی، یکی از الزامات کلیدی حکمرانی خوب است. نه تنها نهادهای دولتی، بلکه بخش خصوصی و جامعه مدنی نیز باید در قبال مردم و ذینفعان خود پاسخگو باشند. پاسخگویی بدون شفافیت و حاکمیت قانون قابل اجرا نیست. (سازمان ملل متحد، 2015)
حکمرانی خوب و مشارکت اجتماعی مفاهیمی نزدیک به هم هستند؛ مشارکت، سنگ‌بنای حکمرانی خوب است، مشارکت می‌تواند به‌صورت مستقیم توسط شهروندان یا از طریق نهادها و یا نمایندگان قانونی اجرا شود. مشارکت، دولت‌ها را ملزم می‌کند که ارزش شهروندان را به رسمیت بشناسند و مکانیسم‌هایی برای تعامل نهادینه‌شده با آن‌ها ایجاد کنند. این مکانیسم‌ها شامل تأمل در روابط قدرت، استقبال از دیدگاه‌های مخالف و برخورد با گروه‌های ذینفع برای یافتن راه‌حل‌های عملی است.
حکمرانی خوب بر مشارکت فعال شهروندان در فرآیندهای تصمیم‌گیری تأکید دارد. مشارکت اجتماعی تضمین کننده این است که صدای شهروندان مختلف شنیده شود و آن‌ها بر روی سیاست‌ها، برنامه‌ها و پروژه‌هایی که بر روی زندگی آن‌ها تأثیر می‌گذارد، کنترل داشته باشند. این تعامل، حس مالکیت، مسئولیت‌پذیری و اعتماد را در سیستم حکمرانی تقویت می‌کند. حکمرانی خوب مشارکت گروه‌های به حاشیه رانده‌شده را جلب می‌کند. این مشارکت کمک می‌کند تا اطمینان حاصل شود که طیف وسیعی از دیدگاه‌ها، نیازها و منافع در فرآیندهای حکمرانی در نظر گرفته می‌شود و در نهایت برابری و عدالت را ارتقاء می‌دهد.
در مجموع مشارکت اجتماعی یک مکانسیم کلیدی است که از طریق آن حکمرانی خوب حاصل می‌شود؛ شهروندان را توانمند می‌سازد، مشروعیت را افزایش می‌دهد، تصمیم‌گیری را بهبود می‌بخشد و تضمین می‌کند که فرآیندهای حکمرانی به نیازها و خواسته‌های مردم پاسخ می‌دهد. حکمرانی خوب و مشارکت اجتماعی با یکدیگر همزیستی دارند و هر دو برای ایجاد جوامع قوی، عادلانه و دموکراتیک ضروری هستند.
دکتر حامد سیارخلج- سرپرست معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی اصفهان
