موزه‌ها و میراث فرهنگی، گنجینه‌هایی خاموش، اما زنده‌اند؛ صداهایی از اعماق تاریخ که در سکوت ویترین‌های شیشه‌ای، با بیننده سخن می‌گویند. آن‌ها به مثابه حافظه جمعی انسان‌ها، بسترهایی‌اند برای تداوم معنا و انعکاسی از آن‌چه بر این جهان گذشته است و آن‌چه بر ما می‌گذرد.
روز جهانی موزه که هر ساله در ۱۸ می (۲۸ اردیبهشت) گرامی داشته می‌شود، تنها مناسبتی نمادین نیست. این روز فرصتی است برای تأکید بر نقش موزه‌ها در آموزش، توسعه فرهنگی، شکل‌دهی به هویت ملی و تقویت گفت‌وگو میان تمدن‌ها. شعارهایی که هر ساله برای این روز از سوی شورای بین‌المللی موزه‌ها (ICOM) انتخاب می‌شود، نشان‌دهنده تحول کارکرد موزه‌ها از مخازن اشیای تاریخی به نهادهای فعال در عرصه فرهنگ و اجتماع است.
در جهان امروز که سرعت تحولات اجتماعی، فرهنگی و فناورانه بی‌سابقه است، موزه‌ها نقشی فراتر از «نمایش اشیاء» یافته‌اند. آن‌ها به فضاهایی برای پرسش‌گری، نقد تاریخی، بازخوانی روایت‌ها و حتی عدالت فرهنگی تبدیل شده‌اند. در جهانی که گاه روایت رسمی تاریخ با حقیقت فاصله دارد، موزه می‌تواند بستری باشد برای شنیدن صدای فراموش‌شدگان، اقلیت‌ها، زنان و مردمانی که در حاشیه مانده‌اند. از سوی دیگر، میراث فرهنگی چه مادی و چه نامادی، سرمایه‌ای بی‌بدیل است که پیوند ما را با ریشه‌ها برقرار می‌کند. کاشی‌کاری مسجدی در یزد، موسیقی نواحی خراسان، معماری پل‌های تاریخی اصفهان یا سنت قالیبافی عشایر فارس، همگی نمادهایی‌اند از تنوع و غنای فرهنگی این سرزمین. حفاظت از این میراث نه فقط وظیفه نهادهای دولتی، بلکه مسئولیتی همگانی است؛ زیرا فرهنگ، تنها زمانی پایدار می‌ماند که در حافظه و رفتار مردم زنده باشد.
موزه‌ها می‌توانند نقش مهمی در توسعه پایدار ایفا کنند. به‌عنوان مراکزی که گردشگری فرهنگی را تقویت می‌کنند، آموزش عمومی را ارتقا می‌دهند و حس تعلق به جامعه را می‌افزایند، موزه‌ها می‌توانند در راهبردهای فرهنگی کشورها نقش مؤثر داشته باشند. در ایران، با دارا بودن هزاران اثر ثبت‌شده ملی و ده‌ها اثر ثبت جهانی، پتانسیل موزه‌ای عظیمی وجود دارد که می‌تواند هم به‌عنوان زیرساختی برای دیپلماسی فرهنگی و هم به‌عنوان زمینه‌ای برای اشتغال‌زایی، آموزش و گفتمان‌سازی مورد توجه قرار گیرد، اما برای بهره‌گیری از این ظرفیت، نیازمند نگاه سیاست‌گذارانه، بودجه پایدار، تربیت نیروی انسانی متخصص و مهم‌تر از همه، گفتمان‌سازی در سطح جامعه هستیم. موزه نباید به محلی برای بازدیدهای تشریفاتی یا اردوهای بی‌ثمر تبدیل شود، بلکه باید به مدرسه‌ای دائمی برای زیستن در بستر تاریخ، برای فهم بهتر اکنون و مسئولیت‌پذیری نسبت به آینده بدل گردد.
در نهایت، روز جهانی موزه و میراث فرهنگی را باید نه‌تنها پاسداشت گذشته، بلکه سرمایه‌گذاری بر آینده دانست. آینده‌ای که در آن، روایت‌های انسانی، تنوع فرهنگی و حافظه تاریخی جایگاهی بنیادین دارند. همان‌گونه که زنده‌یاد شاهرخ مسکوب گفته بود: «تاریخ، گذشته‌ای نیست که مرده باشد؛ گذشته‌ای‌ست که هنوز می‌زید.» بیاییم موزه‌ها را زنده نگه داریم، نه فقط به‌عنوان بناهایی برای دیدن، بلکه به‌عنوان مکان‌هایی برای اندیشیدن.
گزارش از: مریم ترک‌زاد
