کتاب روش‌شناسی نظریه زمینه‌ای و معیارهای ارزیابی

روش نظريه زمينه‌ای در قالب خوانش‌های متنوع و با هدف استخراج نظريه از داده‌های برآمده و تحليل‌يافته در زمينه با استفاده از فنون داده‌اندوزی و داده‌كاوی خاص – به‌منظور نظريه‌آفريني در عرصه‌های كم يا بدون پيشينه نظريه – به‌كار می‌رود. پايه‌گذاران اين روش در اواخر دهه 1960 و در واكنش به سايه و سيطره پژوهش‌های كمي فرضيه‌ای – قياسی مبتنی بر تأييد يا رد «نظريات كلان»، مجموعه‌ای از روش‌های كيفی را برای خلق نظريه‌های داده‌مبنا – استقرايی (كشف نظريه از داده) پيشنهاد دادند. در روش نظريه زمينه‌ای، پژوهشگر با اتخاذ رويكردی نظام‌مند، استقرايی و مقايسه‌ای در تعامل مستمر و مداوم با داده به گردآوری و تحليل آن به‌صورت هم‌زمان می‌پردازد. در فرايند هم‌زمان گردآوری و تحليل داده، هركدام ديگری را متأثر و جهت‌دهی می‌كند و تكميل داده و غنابخشی به تحليل آن را موجب می‌شود. روش نظريه زمينه‌ای حدود شصت‌سال پيش و با انتشار اثر مشترك گليزر و اشتراوس با عنوان «آگاهی از مرگ» (1965) و پس از آن با انتشار كتاب «كشف نظريه زمينه‌ای» (1967) متولد شد. با افزايش استفاده از اين روش در پژوهش‌های حوزه‌های علمی گوناگون، ديدگاه‌های مختلفی در خصوص ماهيت، ويژگی‌ها، مؤلفه‌ها، فرايندها و اهداف نظريه زمينه‌ای ارائه شده است. تنوع اين ديدگاه‌ها به‌اندازه‌ای است كه نظريه زمينه‌ای را به مفهومی موردمناقشه تبديل كرده است و عدم اجماع و اتفاق‌نظر صاحب‌نظران نسبت به خوانش‌هاي متنوع آن را موجب شده است. افزون بر اين، وجود وجوه اشتراک و افتراق در خوانش‌های متنوع روش نظريه زمينه‌ای و عدم‌توجه كافی پژوهشگران به تفاوت اين خوانش‌ها، مبانی و ملاحظات روش‌شناختی آن‌ها، در برخی موارد، به‌گونه‌ای از روش‌شناسی با خوانش‌های التقاطی منجر می‌شود كه گاه فاقد و ناقض ماهيت ملاحظات اوليه خوانش موردنظر و حتی روش نظريه زمينه‌ای است. از طرفی، تميز، تشخيص و تفسير وجوه اشتراك و افتراق خوانش‌های موجود از روش نظريه زمينه‌ای و كاربست صحيح آن‌ها نيازمند شناخت ويژگی‌های هريك از اين خوانش‌هاست. ازاين‌رو، مجموعه پيش‌رو – به‌عنوان گامی هرچند كوچك در دستيابی به اين هدف و جبران بخشی از كمبود متون و منابع روش‌شناسی نظريه زمينه‌ای به زبان فارسی – به معرفی خوانش‌های اصلی روش نظريه زمينه‌ای (خوانش‌های كلاسيك، نظام‌مند، برساخت‌گرا، تحليل موقعيت، تحليل ابعاد و چندجانبه) و تشريح ريشه‌ها‌ و مبانی فكری و فلسفی هر خوانش و مراحل، مراتب و ملاحظات كاربست آن می‌پردازد.

آنچه در این کتاب می‌خوانید

ساختار كتاب در قالب چهار بخش و مشتمل بر يازده فصل تنظيم شده است. فصل نخست به چيستی و چرايی روش تحقيق كيفی و ارائه ويژگی‌های پژوهش كيفی و تفاوت‌های آن با روش‌ پژوهش كمی پرداخته است و خواننده را به‌صورت كلی با رويكرد كيفی در پژوهش آشنا میكند. در انتهای اين فصل، انواع راهبردهای كيفی معرفی شده است و سه راهبرد پركاربرد مردم‌نگاری، پديدارشناسی و نظريه زمينه‌ای به اجمال توضيح داده شده است. محتوای كتاب از فصل دوم به بعد بر روش‌شناسی نظريه‌ زمينه‌ای تمركز يافته است. در فصل دوم، خاستگاه، اصول و مراحل عملی روش نظريه ‌زمينه‌ای تشريح شده است. در فصول سوم تا هشتم، شش خوانش منتسب به نسل‌های اول و دوم نظريه‌پردازان نظريه ‌زمينه‌ای معرفي شده است. دو خوانش منتسب به نسل اول نظريه‌پردازان نظريه‌ زمينه‌ای – با عنوان نظريه‌ زمينه‌ای كلاسيك (گليزر) و نظريه‌ زمينه‌ای نظام‌مند (اشتراوس- كربين) – موضوع فصل سوم و چهارم (بخش دوم) كتاب است و چهار خوانش منتسب به نسل دوم نظريه‌پردازان نظريه ‌زمينه‌ای – با عنوان نظريه ‌زمينه‌ای برساخت‌گرا (چارمز)، تحليل موقعيت (كلارك)، تحليل ابعاد (شاتزمن) و نظريه‌ زمينه‌ای چندجانبه (گولدكول و كرنهام) – در فصل پنجم تا هشتم كتاب مورد بررسی قرار گرفته‌اند. بخش چهارم كتاب (فصول نهم تا يازدهم) به مقايسه خوانش‌ها و معرفی معيارهای ارزيابی پژوهش به روش نظريه ‌زمينه‌ای اختصاص يافته است. مقايسه و بررسی وجوه اشتراك و افتراق خوانش‌های معرفی‌شده از روش نظريه ‌زمينه‌ای موضوع فصل نهم كتاب است. فصل دهم به معرفی معيارهای ارزيابی كيفيت پژوهش به روش نظريه زمينه‌ای اختصاص يافته است. ارزيابی نظام‌مند تعدادی از پژوهش‌های انجام‌شده با استفاده از روش نظريه زمينه‌ای در برنامه‌ريزی و طراحی شهری با هدف شناخت و آسيب‌شناسی چگونگی استفاده از اين روش در اين عرصه از دانش و ارائه پيشنهادهايی برای كاربردهای آتی، موضوع فصل يازدهم كتاب است.‌

مخاطبان این کتاب چه کسانی هستند؟

این کتاب برای اساتید و پژوهشگران و دانشجویان علاقمند به تحقیق کیفی به روش نظریه‌ زمینه‌ای در رشته‌های مختلف به‌ویژه در حوزه مطالعات شهری پیشنهاد می‌شود.

فهرست کتاب