یادداشت از الهام قاسمی-عضو هیئت علمی جهاددانشگاهی واحد اصفهان: در عصر کنونی، شهرها به‌عنوان مراکز اصلی فعالیت‌های انسانی، همواره در معرض تهدیدات گوناگون همچون حملات تروریستی قرار دارند. به‌ویژه در منطقه خاورمیانه، برخی شهرها بیش از دیگر نقاط شاهد این‌گونه تهدیدات بوده و توجه فزاینده‌ای به مدیریت این بحران‌ها جلب شده است. حملات تروریستی، فارغ از مقیاس و شدتشان، می‌توانند با بر جای گذاشتن خسارات جبران‌ناپذیر مالی و جانی، زیرساخت‌های شهری را مختل کرده و به ایجاد رعب و وحشت در میان شهروندان منجر شوند. در این میان، مفهوم «تاب‌آوری شهری» (Urban Resilience) به‌عنوان یک رویکرد کلیدی برای مقابله با این تهدیدات، مطرح شده است. تاب‌آوری شهری به توانایی یک شهر در پیش‌بینی، آمادگی، پاسخگویی، و بازیابی از اثرات ناشی از بحران‌ها اعم از طبیعی[1] و انسان‌ساخت اشاره دارد که حملات تروریستی از گونه بحران‌های انسان‌ساخت محسوب می‌شود. تاب‌آوری شهری دارای ابعاد کالبدی، زیرساختی، اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی است و فراتر از صرف کاهش آسیب‌ها، بر توانایی شهر در حفظ عملکرد اساسی خود و بازگشت به حالت عادی در سریع‌ترین زمان ممکن تأکید دارد.
حملات تروریستی، پدیده‌ای پیچیده و چندوجهی است که نیازمند پاسخ‌های همه‌جانبه و فراتر از اقدامات امنیتی صرف است. یک شهر تاب‌آور، می‌تواند با اتخاذ رویکردهای استراتژیک و جامع، آسیب‌پذیری خود را در برابر حملات تروریستی کاهش دهد و توانایی بازیابی سریع‌تر از این حملات را افزایش دهد. این امر، مستلزم درک عمیق از عوامل مؤثر بر تاب‌آوری شهری و اتخاذ راهبردهایی است که به تقویت این عوامل کمک می‌کنند (Mirza et al., 2024).
با توجه به شرایط ویژه ایران از لحاظ موقعیت استراتژیک، مناسبات سیاسی و حملات تروریستی اخیر رژیم صهیونیستی، ضرورت تدوین برنامه‌های جامع تاب‌آوری مختص هر شهر از کشور بر اساس شرایط زمینه‌ای، ویژگی‌های کالبدی، زیرساختی و موقعیت کاربری‌های حساس بیش از پیش مورد اهمیت است.
عوامل مؤثر بر تاب‌آوری شهری در برابر حملات تروریستی
تاب‌آوری شهری تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد. این عوامل در ابعاد زیر تقسیم می‌گردد:
- زیرساخت‌های شهری مقاوم و ایمن: زیرساخت‌های حیاتی مانند شبکه‌های برق، آب، حمل‌ونقل، ارتباطات و ساختمان‌های عمومی نظیر مراکز بهداشتی یا پناهگاه‌ها باید به گونه‌ای طراحی و بازسازی شوند که در برابر حملات تروریستی مقاوم باشند. این تاب‌آوری شامل استفاده از فناوری‌های نوین، مصالح مقاوم و طراحی‌های مهندسی شامل ایجاد سامانه‌های پشتیبان، اجرای برنامه‌های نگهداری و تعمیرات منظم است که آسیب‌پذیری را کاهش داده و امکان ادامه فعالیت‌ها بعد از حمله را فراهم می‌کند. همچنین مکان یابی مناسب کاربری‌ها و زیرساخت‌های شهری از اهمیت بسزایی برخوردار است(Alexander, 2013).
- سیستم‌های مدیریت بحران و آمادگی: وجود سیستم مدیریت بحران کارآمد، برای پاسخگویی مؤثر به حملات تروریستی ضروری است. این سیستم باید شامل برنامه‌های پیش‌بینی، هشدار، پاسخگویی، و بازیابی نظیر برنامه‌ریزی پیشگیرانه، آموزش نیروهای امدادی، برگزاری مانورها و هماهنگی بین سازمان‌ها باشد و قابلیت شناسایی تهدیدات، هشدار سریع و واکنش مؤثر را داشته باشند تا خسارات کاهش یابد (Comfort et al., 2010). همچنین، هماهنگی و همکاری بین دستگاه‌های مختلف دولتی، سازمان‌های غیردولتی، و بخش خصوصی، برای موفقیت این سیستم حیاتی است. آموزش و تمرین‌های منظم برای آمادگی کارکنان و شهروندان از اهمیت بالایی برخوردار است.
- مشارکت اجتماعی و سرمایه اجتماعی: مشارکت فعال شهروندان و سازمان‌های مردم‌نهاد در برنامه‌های تاب‌آوری شهری، نقش مهمی در افزایش توانایی شهر در مقابله با حملات تروریستی دارد. این امر شامل آموزش شهروندان در مورد انواع تهدیدات تروریستی، ایجاد شبکه‌های اجتماعی برای تبادل اطلاعات و کمک به یکدیگر، و ترویج فرهنگ همبستگی و مقاومت در برابر تروریسم می‌شود(Zemishlany, 2025). اعتماد، همکاری و همبستگی اجتماعی از مهم‌ترین مولفه‌های اجتماعی تاب‌آوری شهری هستند. جوامعی که دارای سرمایه اجتماعی قوی هستند، می‌توانند در مواجهه با حملات تروریستی بهتر عمل کنند، اطلاعات را سریع‌تر منتقل کنند و حمایت‌های لازم را از آسیب‌دیدگان فراهم آورند (Aldrich, 2012).
- ظرفیت اقتصادی و انعطاف‌پذیری بازار کار: اقتصاد متنوع و پویا، توانایی شهر را در بازیابی سریع پس از حملات تروریستی افزایش می‌دهد. شهرهایی که یک صنعت خاص وابسته نیستند و بازار کار انعطاف‌پذیر دارند، می‌توانند با ایجاد فرصت‌های شغلی متنوع به شهروندان اطمینان دهند که پس از یک حمله تروریستی، قادر به ادامه زندگی و فعالیت‌های اقتصادی خود خواهند بود و بهتر می‌توانند از شوک‌های اقتصادی ناشی از حملات تروریستی عبور کنند (Pendall et al., 2010).
- طراحی و مدیریت فضاهای عمومی و اجتماعی: طراحی فضاهای عمومی و شهری با رعایت اصول امنیتی و کاهش نقاط کور و آسیب‌پذیر؛ همچنین ایجاد مسیرهای فرار و دسترسی آسان برای امدادرسانی در مواقع بحرانی و اضطراری از اصول طراحی فضاهای شهری تاب‌آور است. از طرفی فضاهای عمومی و اجتماعی، نقش مهمی در ایجاد حس تعلق به شهر و تقویت همبستگی اجتماعی دارند. طراحی فضاهای عمومی امن و قابل دسترس، ایجاد فرصت‌هایی برای تعامل اجتماعی، و ترویج فرهنگ گفت‌وگو و مدارا، به افزایش تاب‌آوری شهری کمک می‌کند (Paton, 2006).
- حکمرانی خوب و مدیریت موثر: حکمرانی خوب، شامل شفافیت، پاسخگویی، و مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌های شهری است. این امر، به ایجاد اعتماد بین شهروندان و دولت، و همچنین، بهبود کارایی و اثربخشی سیستم‌های مدیریت بحران کمک می‌کند. حکمرانی خوب، تضمین‌کننده اجرای موفق برنامه‌های تاب‌آوری است. رهبری قوی و یکپارچه می‌تواند منابع را به‌درستی تخصیص داده و هماهنگی میان بخش‌های مختلف را تسهیل کند (Meerow et al., 2016).
راهبردهای تقویت تاب‌آوری شهری در برابر حملات تروریستی
راهبردهای شهری لازم جهت ایجاد شهرهای تاب‌آور در برابر حملات تروریستی شامل مجموعه‌ای از اقدامات و سیاست‌های هماهنگ و چندجانبه است که به تقویت توانمندی‌های شهر در پیشگیری، مقابله، و بازیابی از آثار حملات تروریستی می‌پردازد. این راهبردها باید در قالب یک چارچوب منسجم و هماهنگ با همکاری تمامی ذینفعان شهری تدوین و اجرا شود تا شهرها بتوانند در برابر حملات تروریستی تاب‌آور باشند و به سرعت به شرایط عادی بازگردند(Zemishlany, 2025). مهم‌ترین این راهبردها عبارتند از:
1. تقویت زیرساخت‌های حیاتی و مقاوم‌سازی فیزیکی بناها:
- طراحی و بازسازی زیرساخت‌ها (مانند شبکه‌های برق، آب، حمل‌ونقل، ارتباطات و ساختمان‌ها) با استانداردهای مقاوم در برابر انفجار و حملات فیزیکی
- طراحی و بازسازی ساختمان‌ها با رعایت اصول ایمنی و فاصله‌گذاری مناسب (حفاظت فیزیکی) و استفاده از مصالح مقاوم در برابر انفجار و آتش‌سوزی
- طراحی اصولی پناهگاه‌ها و توجه به مکان‌یابی و توزیع مناسب آن‌ها در کل شهر
- نصب حفاظ‌ها و موانع فیزیکی در ورودی‌ها و نقاط حساس شهر
- استفاده از فناوری‌های نوین امنیتی مانند دوربین‌های مداربسته هوشمند، سیستم‌های تشخیص تهدید و کنترل دسترسی
2. برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری و مکان‌یابی مناسب:
- جلوگیری از تمرکزگرایی و مکان‌یابی مناسب کاربری‌ها جهت جلوگیری تمرکز بیش از حد جمعیت، مشاغل و زیرساخت‌های حیاتی در یک نقطه
- مکان‌یابی کاربری‌های حساس (مانند ساختمان‌های دولتی، مراکز خرید بزرگ و تأسیسات زیربنایی) در فاصله‌ای مناسب از مناطق پرخطر و پرجمعیت
- مکان‌یابی تأسیسات حیاتی (مانند نیروگاه‌ها، تصفیه‌خانه‌ها، مراکز مخابراتی) در مکان‌های امن‌تر و دور از دسترس
- مکان‌یابی مناسب تاسیسات و تجهیزات شهری نظیر مراکز آتش‌نشانی و خدمات‌درمانی
- مکان‌یابی مناسب محدوده‌های نظامی و انتظامی با حریم‌های معقول نسبت به مناطق مسکونی
3. ایجاد و تقویت سیستم‌های مدیریت بحران و آمادگی:
- تدوین و به‌روزرسانی برنامه‌های جامع مدیریت بحران با تمرکز بر سناریوهای حملات تروریستی
- برگزاری آموزش‌ها و مانورهای دوره‌ای برای نیروهای امدادی، نیروهای انتظامی و عموم مردم
- توسعه سامانه‌های هشدار سریع و اطلاع‌رسانی شفاف به شهروندان در مواقع بحران
4. مدیریت و کاهش آسیب‌های زیستی، شیمیایی و پرتویی:
- تهیه و تجهیز امکانات مقابله با تهدیدات زیستی، شیمیایی و هسته‌ای
- آموزش نیروهای واکنش سریع و آمادگی برای مقابله با این نوع تهدیدات
- آموزش مردم در مورد نشانه‌های آسیب‌های شیمیایی، هسته‌ای و پرتویی و اقدامات لازم
5. تقویت سرمایه اجتماعی و مشارکت مردمی:
- ترویج فرهنگ اعتماد، همکاری و همبستگی اجتماعی در میان شهروندان
- آموزش شهروندان و کارکنان سازمان‌ها درباره شناسایی رفتارهای مشکوک و نحوه واکنش در شرایط حمله
- ایجاد و حمایت از شبکه‌های داوطلبی و سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در زمینه امنیت و امدادرسانی
- برگزاری دوره‌های آموزشی و مانورهای شبیه‌سازی بحران
- ارائه خدمات روانشناختی به قربانیان و جامعه پس از حملات
6. تنوع‌بخشی و انعطاف‌پذیری اقتصادی:
- حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط و افزایش تنوع اقتصادی به منظور کاهش آسیب‌پذیری اقتصادی شهر
- توسعه مشاغل و بازار کار منعطف که پس از حملات بتوانند سریع‌تر به فعالیت بازگردند.
7. حکمرانی شفاف و مشارکتی:
- ارتقاء شفافیت و پاسخگویی در تصمیم‌گیری‌های شهری مرتبط با امنیت و مدیریت بحران
- ایجاد مکانیزم‌های مشارکت شهروندان در برنامه‌ریزی و اجرای سیاست‌های تاب‌آوری
- تقویت هماهنگی بین نهادهای دولتی، بخش خصوصی و جامعه مدنی با اعمال مدیریت یکپارچه
8. طراحی شهری ایمن و انعطاف‌پذیر:
- طراحی فضاهای عمومی و شهری با رعایت اصول امنیتی و کاهش نقاط کور و آسیب‌پذیر
- ایجاد مسیرهای فرار و دسترسی آسان برای امدادرسانی در مواقع بحران
- ایجاد سیستم‌های کنترل دسترسی به اماکن حساس و حیاتی
- طراحی فضاهای باز و مسیرهای عبور و مرور به‌گونه‌ای که امکان حملات انتحاری یا تجمع خطرناک کاهش یابد.
- استفاده از دوربین‌های مداربسته و سیستم‌های نظارتی هوشمند
تاب‌آوری شهری، یک رویکرد ضروری برای مقابله با تهدیدات تروریستی در دنیای امروز است. با اتخاذ رویکردهای جامع و چندوجهی، شهرها می‌توانند آسیب‌پذیری خود را کاهش دهند، توانایی بازیابی سریع‌تر از حملات را افزایش دهند، و امنیت و رفاه شهروندان را تضمین کنند. این امر مستلزم همکاری و هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف دولتی، سازمان‌های غیردولتی، بخش خصوصی، و شهروندان است. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حیاتی، سیستم‌های مدیریت بحران، آموزش و آگاهی‌رسانی، و تقویت مشارکت مردمی، از جمله اقدامات کلیدی برای افزایش تاب‌آوری شهری در برابر تروریسم است.با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک و تهدیدات احتمالی در ایران، توجه به تاب‌آوری شهری، یک ضرورت استراتژیک برای حفاظت از جان شهروندان، زیرساخت‌ها و ثبات ملی محسوب می‌شود. ایجاد شهرهای تاب‌آور در ایران، نیازمند یک رویکرد جامع است که شامل برنامه‌ریزی دقیق کاربری اراضی، تقویت زیرساخت‌های حیاتی و کالبدی، ارتقاء آمادگی و پاسخگویی به بحران و افزایش مشارکت اجتماعی می‌باشد.
منابع
- Aldrich, D. P. (2012). Building Resilience: Social Capital in Post-Disaster Recovery. University of Chicago Press.
- Alexander, D. (2013). Resilience and disaster risk reduction: an etymological journey. Natural Hazards and Earth System Sciences, 13(11), 2707–2716.
- Comfort, L. K., Boin, A., & Demchak, C. C. (2010). Designing Resilience: Preparing for Extreme Events. University of Pittsburgh Press.
- Matijosaitiene, I., & Petriashvili, A. (2017). Urban planning and design for terrorism resilient cities. Journal of Sustainable Architecture and Civil Engineering, 18(1), 27-38.
- Meerow, S., Newell, J. P., & Stults, M. (2016). Defining urban resilience: A review. Landscape and Urban Planning, 147, 38-49.
- Mirza, M. N. E. E., & Rana, I. A. (2024). A systematic review of urban terrorism literature: Root causes, thematic trends, and future directions. Journal of Safety Science and Resilience, 5(3), 249-265.
- Paton, D. (2006). Disasters and communities: Vulnerability, resilience and preparedness. Disasters, 30(1), 1-15.
- Pendall, R., Foster, K. A., & Cowell, M. (2010). Resilience and regions: Building understanding of the metaphor. Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 3(1), 71-84.
- Zemishlany, Z. (2025). Resilience and vulnerability in coping with stress and terrorism. In The Routledge International Handbook of Psychosocial Resilience (pp. 319-328). Routledge.
