در دنیایی که داده‌ها تعیین‌کننده مسیر اقتصاد، سیاست، فرهنگ و حتی سبک زندگی‌اند، فناوری اطلاعات دیگر یک ابزار فناورانه نیست؛ بلکه شالوده‌ای برای اداره جامعه است. روز فناوری اطلاعات فرصتی‌ست برای بازخوانی ریشه‌ها، ارزیابی وضعیت امروز، و چشم‌اندازسازی آینده‌ای که با سرعت به‌سوی دیجیتالیزه‌شدن پیش می‌رود، اما چرا این روز به نام خوارزمی، دانشمند ایرانی قرن سوم هجری، گره خورده است؟
پاسخ را باید در بنیان‌های نظری تمدن دیجیتال جست‌وجو کرد؛ جایی که ریاضی، منطق و الگوریتم، زیرساخت‌های پردازش اطلاعات را بنا نهاده‌اند. واژه Algorithm، که در قلب علوم رایانه و هوش مصنوعی جای دارد، از نام «الخوارزمی» برگرفته شده است. آثار او در حوزه جبر و محاسبات، در قرون وسطی توسط مترجمان لاتین منتشر و الهام‌بخش رنسانس علمی در اروپا شد.
به بیان دقیق‌تر، میراث خوارزمی صرفاً متعلق به تاریخ علم نیست؛ بلکه در تار و پود همه ساختارهای دیجیتال امروزی، از موتورهای جست‌وجو گرفته تا ارزهای دیجیتال، از رمزنگاری اطلاعات تا تحلیل داده‌های پزشکی، حضور دارد. این پیوستگی تاریخی، فرصتی است برای بازاندیشی در جایگاه ایران در نقشه‌ی جهانی فناوری اطلاعات.
تحول جهانی فناوری اطلاعات و جایگاه ایران
بر پایه گزارش‌های سالانه اتحادیه جهانی مخابرات (ITU)، سهم فناوری اطلاعات در رشد اقتصادی کشورها در دهه گذشته پیوسته افزایش یافته است. دسترسی به اینترنت پرسرعت، زیرساخت‌های ابری، هوش مصنوعی، شهرهای هوشمند و آموزش دیجیتال، شاخص‌های کلیدی توسعه محسوب می‌شوند. کشورهایی مانند کره‌جنوبی، استونی و امارات متحده عربی با سرمایه‌گذاری استراتژیک در این حوزه، توانسته‌اند فاصله‌های توسعه‌ای خود را در مدت کوتاهی کاهش دهند.
در ایران نیز با وجود ظرفیت انسانی بالا، رشد زیرساخت‌ها در سال‌های اخیر با فراز و فرودهایی همراه بوده است. طبق آخرین آمار منتشر شده توسط سازمان فناوری اطلاعات ایران، ضریب نفوذ اینترنت در کشور به حدود ۱۲۵ درصد رسیده و بیش از ۹۰ درصد خانوارها به ابزارهای ارتباطی هوشمند دسترسی دارند، اما این توسعه کمی، زمانی مؤثر خواهد بود که به توسعه کیفی و نهادی نیز گره بخورد؛ امری که در گرو سیاست‌گذاری هوشمندانه، سرمایه‌گذاری در نوآوری و کاهش موانع مقرراتی است.
چالش‌های داخلی؛ فرصت‌های مغفول
برخی چالش‌های اصلی در مسیر توسعه فناوری اطلاعات در ایران شامل نبود یک راهبرد کلان ملی مبتنی بر آمایش سرزمینی دیجیتال، نبود انسجام در سیاست‌های حمایتی از زیست‌بوم نوآوری، خلأ در آموزش منسجم و کاربردی علوم رایانه از مقاطع پایین‌تر و مداخلات غیرتخصصی در مدیریت پهنای باند و اینترنت است.
این در حالی است که ظرفیت‌های داخلی فراوانی وجود دارد؛ مراکز رشد دانشگاهی، شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه نرم‌افزار، تلاش‌های انجام‌شده برای بومی‌سازی هوش مصنوعی و نیز پروژه‌هایی همچون دولت هوشمند که می‌توانند در صورت حمایت هدفمند، ایران را به یکی از بازیگران قابل‌اعتنا در منطقه تبدیل کنند.
فناوری اطلاعات و توسعه پایدار
سازمان ملل در اسناد رسمی خود، فناوری اطلاعات را یکی از ابزارهای اصلی تحقق توسعه پایدار (SDGs) معرفی کرده است. از کشاورزی هوشمند تا مدیریت منابع آب، از آموزش از راه دور تا سلامت دیجیتال، همه این حوزه‌ها نیازمند زیرساخت‌های اطلاعاتی قدرتمند هستند.
در همین راستا، یکی از الزامات موفقیت، توجه به فرهنگ دیجیتال و سواد اطلاعاتی است. فناوری اطلاعات زمانی می‌تواند موجب توانمندسازی شود که با آموزش، آگاهی و دسترسی آزاد همراه باشد. ایجاد عدالت اطلاعاتی، دسترسی برابر به منابع آموزشی آنلاین و تقویت سواد رسانه‌ای، از وظایف نهادهای آموزشی و فرهنگی کشور در این مسیر است.
خوارزمی؛ الگویی برای تفکر حل‌مسئله‌محور
آثار خوارزمی، فراتر از ریاضی، حامل یک نوع نگرش علمی ساختارمند به جهان هستند. او در قرن نهم میلادی، مسئله را به‌صورت نمادین تعریف کرد، سپس با روش‌هایی گام‌به‌گام آن را حل کرد؛ همان کاری که امروزه در طراحی الگوریتم‌ها و هوش مصنوعی انجام می‌دهیم. این مدل فکری، الگوی بی‌بدیلی برای آموزش علوم پایه، علوم داده و علوم رایانه در مدارس و دانشگاه‌هاست.
هم‌اکنون کشورهای پیشرو مانند فنلاند، استونی و ژاپن، علوم رایانه را از دبستان وارد برنامه درسی کرده‌اند. در ایران نیز گسترش مدارس برنامه‌نویسی، المپیادهای الگوریتم و حمایت از آموزش تفکر رایانشی می‌تواند نسل آینده را برای رقابت جهانی آماده کند.
جمع‌بندی؛ از میراث تا مسئولیت
گرامی‌داشت روز فناوری اطلاعات و خوارزمی، صرفاً بزرگداشت گذشته نیست؛ فرصتی است برای طرح این پرسش اساسی؛ سهم ما از آینده دیجیتال جهان چیست؟ با بازشناسی میراث خوارزمی، باید به تقویت بنیادهای عقلانی، ساختارمند و مسئله‌محور در آموزش، سیاست‌گذاری و اقتصاد دیجیتال بپردازیم.
اگر الگوریتم از خوارزمی آغاز شد، ادامه‌اش می‌تواند از همین‌جا، از دانشگاه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان، مراکز نوآوری و مهم‌تر از همه، از ذهن‌های پرسشگر نوجوانان ایرانی شکل بگیرد. فناوری اطلاعات، نه فقط ابزار، که آینده توسعه ملی ماست.
