تمایلات، عاطفهها و احساسات از عناصر مهم ذیل ارکان تمدن اسلامیاند که انسانها در حیات اجتماعی خود بدان پایبندند. هر جامعهای، متناسب با حس زیباشناسی خود، به موضوعات و مسائلی گاه علاقه روحی و میل و کشش درونی پیدا میکند و گاه از موضوع و مطالب دیگری تنفر و گریز دارد که همین تمایلات با تعامل با اندیشههاست که مبدأ ابراز رفتارها میشود.
از محوریترین و مهمترین کارکردهای اربعین، جهتدهی و شکلدهی به تمایلات مؤمنانه و ایجاد محبت و همدلی بین امت اسلامی بهمنزله عنصر مهم و اساسی در شکلگیری تمدن اسلامی است.
بر این اساس، میتوان تمایلات اجتماعی را یکی از عناصر مهم در شکلگیری تمدن اسلامی برشمرد و این ادعا با مطالعه تاریخی بهخوبی قابل اثبات است، زیرا یکی از نقاط اساسی عزیمت هر شکل تمدنی به شکل دیگر، تغییر در تمایلات، عاطفهها و زیباشناسی اجتماعی است.
آموزههای عاشورایی که در همه آیینهای مرتبط با آن قابل مشاهده است، این نظام تمایلات را مدیریت میکند و او را از تمایلات دنیوی به سوی تمایلات متعالی و الهی سوق میدهد. بریدن از همه تعلقات دنیوی و شکلگیری رفتارهایی که صرفاً در ایام اربعین در سرزمین عراق در مواجهه بین زائران و خادمان زائران شکل میگیرد، بهخوبی حکایت از این نقش و جایگاه اربعین دارد.
توجه به این نکته لازم است که گرایشها و تمایلات اجتماعی نظاممند هستند و همین نظاممندی باعث تفاوت جوهری نظامهای اجتماعی متفاوت است. آنچه در نظاممندی این تمایلات مهم است، توجه به تمایلمحوری در شکلگیری و هدایت دیگر تمایلات و گرایشهاست. اگر جامعه به دنبال توسعه و تکامل روحیه خداپرستی باشد، بالطبع توسعه و تکامل آن جامعه در همه ابعاد به گونهای خاص صورت میپذیرد و هرگز با شاخصههای مادی قابل سنجش نیست.
حال آنکه اربعین با خود گرایش و تمایل به ایثار و انفاق و گذشتن از منافع مادی و کسب اجر الهی و خشنودی اولیای الهی را به همراه دارد و رفتارها بر این اساس شکل میگیرد. در مواجهه با اربعین، نظام زیباییشناختی جدیدی بر محوریت قیام اباعبدالله(ع) شکل میگیرد و بر همین اساس هنرهای تجسمی و ادبیات ما را تحتالشعاع خود قرار میدهد و بشر دلداده به افق ناسوتی حیات و زندگی سودگرایانه را متوجه افق ملکوتی و جنبههای متعالی زندگی میکند. در این میان، دیگر روح نظام سرمایهداری که با محوریت خوشگذرانی و ثروتجویی و کسب درآمد است، مخدوش میشود و نظام متعالی رخ مینماید که محوریت آن با انفاق و ایثار و کرامت انسان و عشق به بهترین بندگان خدا شکل میگیرد.
برگرفته از مقاله «ظرفیتهای تمدنی کنگره اربعین حسینی» به قلم مسعود معینیپور در کتاب «مدنیت، عقلانیت، معنویت در بستر اربعین»، انتشارات سوره مهر، صص 50 ـ 52.
