به گزارش روابط عمومی جهاددانشگاهی واحد اصفهان، در ابتدای این نشست، ضمن مرور کوتاه موضوعات مطرحشده در نشست قبلی، مفاهیم و کلیدواژههای سوره عصر همچون انسان، آمنوا، عصر و بسماللهالرحمنالرحیم مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
محمد سلطانی، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان در این نشست توجه به چند نکته قبل از مواجهه با سورههای قرآن را ضروری دانست و با تاکید بر اهمیت در نظر گرفتن ساختار زبانی قرآن در آستانه ورود به فهم آن، گفت: قرآن در ساختار زبان عربی ۱۴۰۰ سال پیش و نه زبان عربی امروزی متولد شده است. هرچند علم و حکمت خدا به یک زبان، زمان و … خاص محدود نیست، اما وقتی خداوند اراده کند که با انسانها سخن بگوید، در قالب زبان مصنوع این کار را انجام میدهد و سر تنزیل و فرو فرستادن قرآن نیز همین نکته است.
این استاد دانشگاه با اشاره به مبحث قسم در قرآن، اظهارکرد: خداوند هیچگاه مانند بندگان، به بیان سوگند و قسم نیاز ندارد، اما آنچه از بیان این سوگندهای مکرر در قرآن اراده کرده، معطوف کردن توجه انسان به دو حقیقت است؛ اول پدیدهای که خداوند به آن سوگند خورده و دوم توجه به گزارهای که برای بیان آن سوگند یاد شده است. خداوند گاهی برای افزایش توجه انسانها به مطلبی، حتی از تعبیر جالب «قسم نمیخورم» نیز استفاده کرده و در موضعی، در کنار انواع سوگندهایی که به پدیدههای جهان خلقت خورده، منحصراً یک مرتبه به یکی از مصنوعات بشری، یعنی قلم و آنچه با آن نوشته میشود، سوگند یاد کرده که نشان از اهمیت این ساخته بشری است.
سلطانی به بیان معانی ریشه عصر در سوره والعصر پرداخت و تصریح کرد: ریشه عصر در زبان عربی برای دو مفهوم زمان و فشردن بهکار میرود. این واژه در معنای زمان میتواند به ماهیت زمان، بخشی از زمان و یا ساعات قبل از غروب دلالت داشته باشد، اما در سوره عصر به احتمال زیاد به مفهوم مطلق زمان اشاره دارد، چون گزارهای که در ادامه این سوگند از آن یاد شده است، از خسران انسانها بهطور مطلق سخن میگوید. لذا، با مفهوم مطلق زمان تناسب بیشتری دارد.
این پژوهشگر حوزه قرآن و حدیث پیرامون بیان ماهیت و اهمیت پدیده زمان نیز گفت: در آیات دیگر قرآن، خداوند به مقاطعی از زمان همچون فجر، چاشت و اول و آخر شب سوگند خورده است. زمان در طول تاریخ، همواره محل تأمل و دقت بشر بوده و در علومی همچون فلسفه شرق، فیزیک و… به بررسی ماهیت و چیستی آن پرداخته شده است.
ایمان مورد نظر قرآن
امیر احمدنژاد، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان نیز در این جلسه به جایگاه ویژه سوره عصر در فهم قرآن اشاره کرد و افزود: فهم مفاهیم این سوره بهعنوان یکی از نخستین سورههای نازلشده بر پیامبر(ص)، کمک خواهد کرد تا عناصر ایجادکننده حرکت عمیق فرهنگی ایشان در لایههای گوناگون جامعه که سبب همراه شدن قلبهای مسلمانان با این جریان شد، بهتر شناسایی شود. آنچه اهمیت واکاوی و بررسی این سوره را مضاعف میکند، صدور روایات گوناگون درباره عادت مسلمانان به خواندن این سوره در هر ملاقات، حتی قبل از گفتن سلام است. لذا، چنین به نظر میرسد که این سوره بهمثابه مانیفستی برای مسلمانان، حاوی نکات محوری و کلیدی است و نوعی شیوه زندگی را به آنها میآموزد.
وی پس از این مقدمه، توضیح داد: سوره عصر با ذکر سوگندی غیرمتعارف شروع میشود و به بیان این جمله تعجببرانگیز میپردازد که انسان در ضرری عمیق فرو رفته است. این جملات بهگونهای ادا میشود که تمام توجه مخاطب را به خود جلب و ذهن او را درگیر سؤال «کدام ضرر؟» میکند. بعد از بهرهگیری از این تکنیک، ذهن مخاطب را به سوی گریزگاهی برای نجات از این خسران هدایت میکند که همان ایمان و عمل صالح است. ایمان، همان پذیرفتن منحصراً یک قدرت برتر و مطلق، رد کردن قدرتهای غیر او، نوعی آزادگی و قطع وابستگی از دیگر مبدأهاست.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با اشاره به گریزگاه دوم نجات از خسران، یعنی عمل صالح، گفت: در این سوره علاوه بر ایمان، انجام عمل صالح نیز مورد تأکید قرار گرفته است. از ذکر «وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ» بهصورت مطلق، چنین استفاده میشود که معیار و محک عمل صالح در وجدان هر انسانی وجود دارد و منحصراً ایمانی که زمینهساز عمل صالح باشد، ایمان حقیقی مورد نظر قرآن است، چراکه قرآن، ایمان بدون انجام عمل صالح را به رسمیت نمیشناسد.
وی افزود: در ادامه آیات که به حق و صبر سفارش شده است، ریشه وصی در قالب فعل جمع بهکار رفته و نمایانگر اهمیت ایمان و عمل صالح در قالب جمع، اجتماع و گروه است.
عمل صالح به تکامل و رشد میانجامد
سیدمحمد رجایی، بنیانگذار مدل آر جی نیز در این نشست، واژه عصر در این آیات را ناظر بر ابتدا تا انتهای خلقت دانست و گفت: اینکه برخی از مفسران واژه عصر در این آیات را بر آخرالزمان تعبیر کردهاند، صحیح نیست، چراکه در ادامه آیات، سخن از نوع انسان بوده و هیچ اشارهای به انسانهای آخرالزمان نشده است.
وی افزود: منظور از عمل صالح در این آیات، عملی است که در جهت تکامل و رشد موجودات هستی باشد. از این طریق، هر عملی که به زیست بهتر یک گیاه، حیوان و یا انسان کمک کند، عمل صالح محسوب میشود. انسان قادر است در تکمیل پازل شخصیتی ناقص خود و دیگران نقش بسزایی داشته باشد و اگر به تکامل این پازل نپردازد، در خسران و ضرری آشکار است.
ضرورت توجه به قرآن بهمثابه یک متن
سپس سلطانی در شرح مفهوم زمان، تشبیه عمر و زمان به یخ در حال ذوبشدن، منبع آبی با شیر باز یا یک باتری در حال خالیشدن را تشبیهاتی نادرست قلمداد کرد و آن را ناشی از تصور غلط درباره نحوه آفرینش هستی دانست.
وی با بیان اینکه خداوند هیچ موجودی را با اندوخته زمانی خاص، محدود و از پیش تعیینشده نیافریده است، گفت: در تصور عموم افراد، انسان موجودی است که در یک زمان مشخص، آفرینش اولیهای از سوی خدا دریافت کرده و این آفرینش اولیه، همواره همراه و مأنوس با اوست. مردم میپندارند که این آفرینش اولیه انسان بهمثابه نیروی یک بطری برای بهکار انداختن یک دستگاه الکترونیکی است، در حالی که از دیدگاه فلاسفه این تصور نادرست است. فلاسفه معتقدند انسان دارای آفرینش لحظه به لحظه است، چون بر اساس آیه ۸۸ سوره قصص، وجود او هالک است؛ یعنی در هر لحظه رو به سوی تباهی دارد و برای حضور در لحظه بعد، نیازمند آفرینشی دوباره و ظهور امر الهی «کُنْ» است تا «فَیَکونُ» شود. خداوند در هر لحظه، او را میآفریند و این آفرینش لحظه به لحظه، همانند نمایش فریمهای متعدد فیلمی است که در حرکت با سرعت زیاد، تصور استمرار را به مخاطب القا میکند. در آفرینش لحظه به لحظه انسان و کل هستی نیز تکثر این آفرینشها و وجودهاست که تداعیکننده استمرار است.
وی در خصوص ریشه عصر در آیات قرآن، اظهار کرد: واژههای اخسرین، خاسرین و دیگر مشتقات ریشه عصر، مجموعاً ۶۵ مرتبه در قرآن ذکر شده، اما فقط در این سوره عبارت «لَفِي خُسْرٍ» بیان شده است. ذکر حرف اضافه «لَفِي» قبل از «خُسْرٍ»، نشاندهنده فرورفتن در اعماق زیان و خسران بوده و تنها راه نجات از آن، ایمان و عمل صالح است.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در خصوص بیان حصر «إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» در آیه سوم سوره عصر، این سؤالها را مطرح کرد: ایمان به کدام مبدأ، سبب نجات انسان از فرورفتن در خسران و ضرر است؟ آیا منظور قرآن از اشاره به کسانی که ایمان آوردند، صرفاً اشاره به افراد مسلمانی است که شریعت اسلام را قبول کردهاند؟ آیا تاکنون در جوامع اسلامی، ثمره و میوه مسلمانی همواره صلح، امنیت و دوری از خشونت بوده است؟ جایگاه و رفتار افرادی همچون مهاتما گاندی که به ادیان ابراهیمی ایمان نداشت و نلسون ماندلای مسیحی، در مقایسه با جایگاه و اعمال صدام حسین و قذافی مسلمان چگونه است؟ از منظر قرآن، ایمان حقیقی که به ظهور و بروز عمل صالح، امنیت و صلح منجر میشود، کدام ایمان است؟
وی با اشاره به اینکه ایمانی که در این آیات به آن اشاره شده، ایمان به مبدئی لایتناهی است که سبب آزادگی از عبودیت غیر او میشود، گفت: متأسفانه همواره در طول تاریخ، انسانهای زیادی به اعتقاداتی نادرست، مؤمن و از چنان ایمانی در اعتقادات خود برخوردار بودهاند که از ارتکاب به هیچ جنایتی دریغ نمیکردند. برای نمونه میتوان به اعتقاد محکم اعضای جریان انحرافیافته داعش در حوزه اسلام و ایمان مستحکم گوبلز، وزیر تبلیغات هیتلر اشاره کرد. او در راه اعتقادات خود، جان تمام اعضای خانوادهاش، حتی جان شش فرزند خود را گرفت.
سلطانی ادامه داد: خداوند این نوع ایمان را در آیه ۹۳ سوره بقره مذمت کرده و میفرماید: «ایمان شما چه فرمان بدی به شما میدهد، اگر ایمان دارید.» بدیهی است، ایمانی که ثمره آن دروغ، ناسزا، تهمت، پایمالکردن حق دیگران و حصر آزادی افراد باشد، ایمان حقیقی نیست.
وی در پاسخ به پرسش یکی از مخاطبان درباره مبدأ ایمان بعضی از گرایشها و جریانهای انحرافی مسلمان و اینکه آیا گروههایی همچون داعش به قرآن ایمان دارند، گفت: جریانهای انحرافی مسلمان نیز معتقدند که بر اساس کتاب الهی عمل میکنند، اما باید دانست که قرآن بهصورت یک متن در دست مسلمانان قرار گرفته، لذا ممکن است بعضی از آیات آن بهدلیل وجود ابهام برای مخاطب، تأویل و تفسیرهای گوناگونی بپذیرد. مثلاً، جریان انحرافی داعش راجع به آیات جنگ و قتال، موضعی نادرست دارد، چراکه واژه «قاتلوا» را با واژه «قتلوا» معنا کرده است. فعل «قاتلوا» در باب مفاعله به معنای قتال با کسی است که به جان انسان حمله کرده و لذا، انسان برای محافظت از جان خود باید با او درگیر شود، اما «قتلوا» به معنای اقدام برای کشتن فرد است. تمام جریانهای انحرافی در ادیان گوناگون که به نام دین باعث وقوع جنگها و کشتارهای متعددی همچون جنگهای صلیبی و… شدهاند، از تفسیر نادرست آیات الهی سوءاستفاده کردهاند.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در خصوص ضرورت توجه به قرآن بهمثابه یک متن، با ذکر روایتی از امام علی(ع)، اظهار کرد: ایشان در خطبه ۱۲۵ نهجالبلاغه در پاسخ به اعتراض خوارج در ماجرای حکمیت، چنین میفرماید: «ما افراد را حکم قرار ندادیم، بلکه فقط قرآن را به حکمیت برگزیدیم، ولی قرآن، خطوطی است که در میان دو جلد قرار گرفته و سخن نمیگوید، بلکه نیازمند به ترجمان است و فقط انسانهای آگاه و قرآنشناس میتوانند از آن سخن بگویند…، ما گروهی نبودیم که به کتاب خداوند سبحان پشت کنیم، در حالی که میفرماید: اگر در چیزی اختلاف کردید، آن را به خدا و رسولش بازگردانید.»
ایمان گوهری فراتر از ادیان و مذاهب است
رجایی در این خصوص گفت: قرآن به صراحت به این جمله اشاره میکند که آیات الهی برای برخی سبب هدایت میشود و برای برخی دیگر، گمراهی به دنبال دارد و قطعاً برداشت نادرست از آیات الهی، همان گمراهی اشارهشده است. ماهیت تمام ادیان الهی، سلم و اسلام بوده و همه پیامبران به نوعی اسلام را به مردم ابلاغ کردند که با نامهای گوناگون به انسانها عرضه شد.
احمدنژاد نیز در این خصوص توضیح داد: منظور از ایمان تمجیدشده در قرآن، ایمان فقهی و شریعتی مرسوم در بین مردم نبوده و التزام به پارهای از عقاید فقهی، هرگز به معنای ایمان حقیقی نیست. لذا، قرآن در آیه ۱۴ سوره حجرات میفرماید: «عربهای بادیهنشین گفتند: ایمان آوردهایم. بگو: شما ایمان نیاوردهاید، بگویید: اسلام آوردهایم. اما هنوز ایمان وارد قلبهای شما نشده است.» ایمان، حقیقتی فراتر از مسلمانی، یهودیت و مسیحیت بوده و این گوهر، ورای این اسمها و نامهاست. همانگونه که خداوند در آیه ۲۳ سوره نجم چنین میفرماید: «اینها فقط نامهایی است که شما و پدرانتان بر آنها گذاشتهاید و هرگز خدا دلیل و حجتی بر آن نازل نکرده است.»
وی اظهار کرد: قرآن در آیه ۳۲ سوره روم نیز چنین میفرماید: از کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و به دستهها و گروهها تقسیم شدند و عجیب اینکه هر گروهی به آنچه نزد آنهاست، دلبسته و خوشحالاند. هر چند ایمان فقهی و انجام مناسک شریعتی، جنبههای کاربردی و اجتماعی فراوانی دارد، اما توقف در این مرتبه از ایمان، هرگز مورد تأیید قرآن نیست. گوهر حقیقی ایمان، انسان را رشد میدهد و مانع خسران به او میشود.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان گفت: انسان باید مراقب باشد که ایمان فقهی و شریعتی، فضا را برای ظهور و بروز ایمان حقیقی تنگ نکند و مانعی در مسیر ظهور این گوهر ناب نشود. خداوند در آیه ۶۹ سوره مائده که جزو آخرین آیات نازلشده بر پیامبر(ص) است، چنین فرموده: «آنها که ایمان آوردهاند(مسلمانان متعهد به ایمان فقهی) و یهودیان و صابئین و مسیحیان، هرگاه به خدای یگانه و روز جزا ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند، نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین خواهند بود.» پس اگر ایمان حقیقی باشد، محال است میوه آن جنایت و جنگ بین ادیان باشد و قطعاً میوه ایمان حقیقی، عمل صالح است. لذا، ظهور و بروز عمل صالح میتواند معیار و محکی برای تشخیص ایمان حقیقی باشد.
