سی‌ام اردیبهشت، روز ملی جمعیت، فرصتی برای بازنگری در تحولات جمعیتی ایران و بررسی پیامدهای آن بر آینده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور است؛ تحولی که اگرچه با کاهش نرخ باروری همراه بوده، اما نیازمند سیاست‌گذاری متوازن، علمی و پایدار است.
روز ملی جمعیت، فرصتی است برای تأملی عمیق بر روندهای جمعیتی کشور و تأثیرات آن بر ساختارهای توسعه‌ای. جمعیت، تنها یک عدد نیست؛ بلکه بازتابی از واقعیت‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی یک ملت است. در ایران امروز، کاهش نرخ باروری، افزایش سن ازدواج، رشد جمعیت سالمندان و کاهش جمعیت جوان، زنگ هشدارهایی جدی برای آینده کشور به صدا درآورده‌اند. با این حال، نباید در مواجهه با این چالش، به نسخه‌های ساده‌انگارانه یا سیاست‌های مقطعی و شعاری بسنده کرد.
طبق آمار رسمی مرکز آمار ایران، نرخ رشد جمعیت کشور در سال‌های اخیر کاهش نگران‌کننده‌ای داشته است؛ جمعیت کشور در سال ۱۴۰۳ به ۸۶ میلیون نفر رسیده، اما نرخ باروری به کمتر از ۱/۶ فرزند برای هر زن کاهش یافته است. اگر این روند ادامه پیدا کند، تا سال ۱۴۳۰ بیش از ۲۶ درصد جمعیت ایران را سالمندان تشکیل خواهند داد و کشور به یکی از پیرترین جوامع منطقه تبدیل می‌شود. چنین تحولی، پیامدهایی جدی در حوزه‌ی نیروی کار، نظام بازنشستگی، رفاه اجتماعی و حتی امنیت ملی خواهد داشت.
با این‌حال، پاسخ به این روند، صرفاً با توصیه‌های اخلاقی یا بسته‌های تشویقی زودگذر ممکن نیست. آنچه کشور به آن نیاز دارد، یک سیاست جمعیتی جامع، علمی، واقع‌بینانه و عدالت‌محور است؛ سیاستی که نه‌تنها بر افزایش نرخ باروری تمرکز کند، بلکه زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی لازم برای تشکیل، تثبیت و پایداری خانواده را نیز فراهم سازد.
یکی از چالش‌های اساسی، نبود تناسب میان سیاست‌های جمعیتی و شرایط زیستی و اقتصادی خانواده‌هاست. در بسیاری از مناطق کشور، به‌ویژه کلان‌شهرها، هزینه‌های سرسام‌آور مسکن، آموزش، بهداشت و معیشت، خانواده‌ها را از فرزندآوری گسترده بازمی‌دارد. از سوی دیگر، نبود زیرساخت‌های حمایتی همچون مرخصی‌های کافی برای والدین، مراکز نگهداری کودک، امنیت شغلی مادران شاغل و فضای فرهنگی مناسب برای حمایت از خانواده‌های پرجمعیت، موجب شده که سیاست‌های تشویقی به تنهایی اثربخش نباشند.
از همین رو سیاست جمعیتی باید در پیوند با سیاست‌های کلان توسعه، به‌ویژه در حوزه‌های مسکن، اشتغال، آموزش و سلامت، طراحی و اجرا شود، همچنین توجه به تنوع فرهنگی، منطقه‌ای و قومی ایران، برای تدوین راهکارهای محلی و مشارکت‌محور، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
نکته مهم دیگر، لزوم بهره‌گیری از ظرفیت نخبگان، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی در تدوین و ارزیابی سیاست‌های جمعیتی است. آینده جمعیت ایران، موضوعی فراتر از جناح‌بندی‌های سیاسی یا تصمیم‌گیری‌های بخشی است و باید در قالب یک گفت‌وگوی ملی و مبتنی‌بر شواهد علمی، به‌صورت مداوم بررسی شود.
در نهایت، باید پذیرفت که جمعیت، نه یک تهدید ذاتی و نه یک فرصت مطلق است، بلکه بستری است که با نحوه مواجهه ما، می‌تواند به سکوی پرش توسعه یا عامل فرسایش ظرفیت‌های ملی بدل شود. روز ملی جمعیت، اگر به‌درستی مورد توجه قرار گیرد، می‌تواند آغازی باشد برای بازنگری در سیاست‌گذاری‌ها و جهت‌گیری‌های کلان کشور در مسیر آینده‌ای پایدار، متوازن و انسانی‌تر.
گزارش از: مریم ترک‌زاد
